Beleg van Steenwijk

Johan van den Korpunt en het beleg en inzet van Steenwijk in 1580-1581

Als men iemand vraagt: "Wat weet je van het beleg van Steenwijk?" dan herinnert men zich vaag een verhaal over een soldaat die in zijn mond geschoten werd, maar wanneer en bij welke gelegenheid dat gebeurde, daarop blijft men meestal het antwoord schuldig. De jongens die in het recente verleden Steenwijk als hun garnizoensplaats kregen toegewezen, zullen misschien wat meer van Steenwijk's historie hebben vernomen: zij kwamen immers te "liggen" in de Johan van den Kornput- kazerne!. Johan van den Kornput is voor zeer velen de trots van Steenwijk: veel heeft hij voor Steenwijk gedaan In 1568 was ons land in oorlog geraakt met Spanje, een oorlog die tachtig jaar zou gaan duren. De Spaanse koning Filips II (1555- 1598) regeerde over een wereldrijk, waartoe ook ons land behoorde en hij wilde dat in zijn rijk alle mensen de rooms-katholieke godsdienst moesten hebben. En dat was nu juist niet het geval. Omdat Filips II bang was dat zijn rijk uiteen zou vallen liet hij daarom de protestanten streng vervolgen. Toen er eigenlijk al in 1566 een opstand uitbrak, de Beeldenstorm, stuurde de koning Ferdinand Alvares van Toledo, de hertog van Alva (1507 - 1582) Naar ons land om niet alleen de leiders van de op- stand, een aantal vooraanstaande hoge edelen die zitting hadden in de Raad van State, maar ook het volk daarvoor te straf- fen. Onder leiding van Prins Willem van Oranje (1533-1584) probeerde men de Spanjaarden weer te verdrijven. Vooral in West-Nederland had men enig succes. Omdat er voortdurend strijd werd geleverd in West- en Zuid-Nederland stuurde Alva zijn troepen uit de noordelijke gewesten daar naar toe. De katholieken in het Noorden hielpen ook niet meer zo hard mee om de Spanjaarden te verjagen, omdat zij nu bang waren door de protestanten overheerst te worden. Nog altijd was de katho- lieke George van Lalaing, de graaf van Rennen-berg (15401581), de stadhouder (militaire bevelhebber namens de koning en diens plaatsvervanger in een of meerdere gewesten) van Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel. Op dat moment was hij nog een goede vriend van Prins Willem van Oranje. Maar toen de opvolger van Alva, Alex-ander van Farnese, de hertog van Parma (1545-1592), Rennenberg beloofde dat hij stadhouder mocht blijven en bovendien nogal wat geld zou krijgen, koos hij onverwachts de zijde van de Spanjaarden en stelde hij zich aan het hoofd van de katholieken in zijn gewesten. Door dit "verraad" kwam het Noorden van ons land op 3 maart 1580 weer in Spaanse handen. Johan van den Kornput (1542- 1611) was een Nederlandse legeraanvoerder, die in dienst ons land was. Ook hij wilde heel graag dat de Spanjaarden ons land ver- lieten. Vlak voor dat het Noorden in Spaanse handen was gevallen, had hij nog kans gezien met zijn vendel (een groep solda- ten) de stad Groningen te verlaten. Hij probeerde of hij Coevorden nog kon helpen verdedigen, want de Spanjaarden wilden zo snel mogelijk alle belangrijke steden die in protestantse handen waren, heroveren. Hij kwam echter bij Coevorden te laat en daarom trok hij zeer snel naar Steenwijk, de toegangspoort naar Friesland, want deze stad wilden de Spanjaarden graag in hun bezit hebben. Juist op tijd nog had Diederick Sonoy (1529-1597), met een legertje uit het Noorderkwartier van Holland, waar hij namens de Prins van Oranje luitenant-gouverneur was, zich in Blokzijl verschanst om zo nodig van daaruit Steenwijk hulp te kunnen bieden door bijvoorbeeld het rivier-tje de Aa, de scheepvaart verbinding tussen Steenwijk en de Zuiderzee te blokkeren, waardoor de aanvoer van voor de Spanjaarden belangrijke oor-logsgoederen sterk bemoeilijkt werd. Steenwijk wordt belegerd. In de zomer van 1580 trok Van den Kornput in de richting van Steenwijk, achtervolgd door de Spaanse troepen. Hij wist ter- nauwernood aan die achtervolging te ontkomen en bracht zijn manschappen in de buurt van Steenwijk onder dak. Hijzelf ver- trok naar Kampen om met de Landsregering (de Staten-Generaal) te overleggen op welke manier hij het beste kon helpen. Op 17 oktober 1580 keerde hij naar Steenwijk terug met de opdracht de stad binnen te gaan en haar tot het uiterste te verdedi- gen. De Steenwijker's zelf waren echter helemaal niet zo blij met de komst van Johan van den Kornput; ze weigerden zelfs om de troepen binnen te laten. Was men bang dat men de soldaten niet kon betalen, was men bang voor dat vreemde krijgsvolk of was men bang dat er nogal veel Spaansgezinde Steenwijkers waren ? In ieder geval lukte het Van den Kornput slechts met heel veel moeite om de stad binnen te komen. Nu was het met de vesting Steenwijk niet zo best gesteld: sinds een groot aantal jaren was er, omdat dat te duur was, nauwelijks iets aan het onderhoud van de wallen en grachten gedaan. Aan de noord- en de westzijde van de stad stroomde het riviertje de Aa en in een soort halve maan lag daar de stad tegen aan. Bij de Woldpoort legden de schepen aan, waarmee wapens, buskruit, voedsel en allerlei andere goederen via Blokzijl werden aan- gevoerd. Rennenberg kwam echter niet meteen naar Steenwijk: hij probeerde na Coevorden en de overwinning op 17 juni 1580 op Filips van Hohenlohe (1550-1606) eerst nog Zwolle, Doetinchem en Groenlo te veroveren. Toen hij daarbij weinig succes had, trok hij via Ommen naar Steenwijk. In juni 1580 was de hopman (kapitein) Olthof door de Landsregering alvast naar Steenwijk gestuurd om zich daar bezig te gaan houden met het herstellen en in staat van verdediging brengen van de vestingwerken. De houten borstweringen op de wallen werden vernieuwd, de grachten werden schoongemaakt en uitgediept en de wallen hersteld. De Steenwijker's vonden dit allemaal maar overbodig en daarom liet Olthof deze werkzaamheden uit- voeren door boeren uit de omgeving. Die moesten er natuurlijk wel voor betaald worden. Bij Vollenhove lagen twee Staatsge- zinde, voornamelijk uit Duitsers bestaande vendels onder aanvoering van Johan Stuper. Een daarvan, geleid door luitenant Johan de Beerenbroeck, moest zich naar Steenwijk begeven. Het vendel van Frans Plaet, dat zich eveneens in Vollenhove be- vond, moest zich daarbij voegen. In een vendel (compagnie) waren meestal zo'n 150 tot 250 soldaten. Een vendel werd mee- stal genoemd naar hun hopman. Zo sprak men van het vendel van Plaet, het vendel Olthof en het vendel Van den Kornput. De katholieken die al deze werkzaamheden zagen vonden dit alles toch niet zo prettig, waarop velen de stad verlieten. Nu kon men zo'n vendel ook niet altijd vertrouwen: de soldaten vochten alleen als ze weren betaald. Op kermissen, markten en in herbergen werden soldaten aangeworven. Iedereen die wilde vechten of de nodige avonturen wilde beleven, kon zich aanmel- den. Daardoor was zo'n vendel vaak een allegaartje van soldaten van vele verschillende nationaliteiten. Vaderlandsliefde op zich was er dus niet bij. De soldaten moesten ook zelf voor hun wapens zorgen. Er waren verschillende soorten soldaten: de infanterie, die te voet gingen. Sommigen vochten met lansen en pieken en werden daarom ook wel piekeniers genoemd. Musketiers vochten met musketten. Een musket was een zwaar geweer dat tijdens de gevechten op een stok rustte. Na elk schot was het musket zo heet geworden dat de loop ervan eerst met natte schapenhuiden of lappen moest worden afgekoeld. Pas na enkele minuten kon er dan weer een volgend schot gelost worden. De cavalerie was het paardenvolk: een snelle en be- weeglijke groep ruiters die menige veldslag besliste. Een nog veel groter probleem was echter, dat de Staten- Generaal geen bevelhebber over de vesting hadden aangesteld. Elke hopman vocht op zijn eigen manier met zijn eigen manschappen. Er moest dus heel wat vergaderd worden voor men het er over eens was wat er moest gaan gebeuren. Bovendien zag het stads- bestuur ook niet altijd het nut van allerlei maatregelen in en werkte het zelfs vaak tegen als men tot een besluit moest komen. Gelukkig wist Johan van den Kornput ondanks alle tegenwerking een groot deel van zijn voorstellen en maatregelen uit te voeren. Het is dan ook aan hem te danken dat Steenwijk het zo lang kon uithouden om de Spaanse troepen buiten de wallen te houden. De Spanjaarden voor de poorten Op 18 oktober 1580 verscheen de voorhoede van Rennenberg's leger voor de Woldpoort. Er werden zesduizend soldaten en twaalfhonderd ruiters ondergebracht in leger kampen rondom de stad. De eerste, soldaten hadden zich nog maar amper ver- toond, of de Steenwijker's deden al een uitval om de huizen in de Westwijk en in de Oostwijk te vernielen, in brand te steken en de nog aanwezige voorraden mee te nemen. Men wilde daarmee de Spanjaarden niet de gelegenheid geven om zich te le- geren in de huizen buiten de poorten. De Steenwijker's hielden zich die eerste nacht bezig met het zorgvuldig afsluiten van de stads poorten. De deuren werden geblokkeerd en grote hoeveelheden zand en stenen werden (aan de binnenkant) achter de deuren opgeworpen. De Spanjaarden, die in de Westwijk gelegerd waren, gingen al vrij snel over tot het opwerpen van ver- schillende schansen. Dat gebeurde onder andere bij "de Capelle", in Tuk en in Steenwijkerwold. Om deze schansen gemakkelijk te kunnen bereiken, werd er over de Aa een snort schipbrug gebouwd. Ook bij de Gasthuispoort en bij de Wold- poort werden verschansingen aangelegd. Rennenberg zelf kwam veel later. Hij zou zijn intrek gaan nemen in een huffs dicht bij de Gasthuispoort. Toen men binnen de vesting zag welk een groot leger er voor de poorten verscheen, gingen er al spoedig stemmen op om de stad maar meteen over te geven. Maar daar voelde Van den Kornput helemaal niets voor! De burgerij wilde dat hij de Landsregering om hulp zou vragen, maar ook dat weigerde hij. Toch werd er een brief geschreven, waarin men verklaarde dat het onmogelijk was om de stad langer dan acht dagen te behouden, tenzij er hulp zou komen. In de nacht van 28 oktober 1580 werd deze brief door Matthijs Kiers dwars door de Spaanse linies been naar Kampen gebracht. De brief was medeondertekend door de hoplieden Plaet en Olthof. Van den Kornput was een geheel andere mening toegedaan en vond dat men het verzet niet te snel moest opgeven. Het stadsbestuur begreep inmiddels ook dat het wel eens een langdurig beleg zou worden en dat men zuinig moest zijn met de voedsel voorraden. Zo bepaalde men onder andere op 28 oktober 1580 dat een pond spek niet meer dan drie stuivers mocht kosten en een roggebrood van twaalf pond slechts zes stuivers. De Span- jaarden gingen ook nogal eens op plundertochten uit om aan het nodige voedsel te komen. Bovendien werden de omringende plaatsen door hen bezet. Kuinre werd geplunderd en gebrandschat: Lemmer en Staveren werden ingenomen. Langzamerhand was het gehele gebied rond Steenwijk in Spaanse handen gekomen. Toen de Spanjaarden na hun overwinning in Kuinre terug kwamen voor de stad, waren ze in een feestelijke stemming. Dit beviel de Steenwijker's niet en een aantal soldaten van hop- man Olthof trok 's avonds naar de molen buiten de Oosterpoort en stak deze in brand. Die molen was een gevaar, want van daaraf kon men over de wal in de stad schieten. De Spaanse soldaten werden toen zo kwaad dat ze een enorm geweervuur op de wallen legden. Bovendien brachten ze een ton met teer en zwavel tegen de slagboom, het afsluithek buiten de Gasthuis- poort, en staken deze in brand. Dat was natuurlijk enorm gevaarlijk, zo dicht bij de poort. Brand in de stad was wel het laat- ste wat men kon gebruiken. Daarom klom Aert van Groningen, een soldaat uit het vendel van Johan van den Kornput, langs de stadspoort naar beneden de deuren konden niet open. omdat ze immers met zand en stenen waren versperd, en wist on- der een regen van Spaanse kogels met een leren emmer in de mond over de gracht te zwemmen en de brand te blussen. Rennenberg komt kijken Eind oktober kwam eindelijk Rennenberg, vergezeld van een vendel ruiters, zelf kijken. Hij had van Parma, de Spaanse landvoogd (de hoogste verte- genwoordiger van de Spaanse koning in Nederland), de opdracht gekregen om de stad zo snel mogelijk in te nemen. Reeds de volgende morgen stuurde hij een trompetter naar de wal om de stad namens de Spaanse koning op te eisen. Iedereen zou ongehinderd de stad mogen verlaten. De Steenwijker's weigerden echter. Natuurlijk had Rennenberg daar wel op gerekend. Als het niet goedschiks ging dan maar kwaadschiks, dus met geweld. Bij de Onnapoort werden drie kartouwen (kanonnen) geplaatst en overal verschenen schansen. Bij de Gasthuispoort werd een "kat", een aar- den wal, opgeworpen, waarop zeven schanskorven met daartussen kanonnen werden opgesteld. Zo kon men vrij gemakkelijk over de wal heen op de huizen in de stad schieten. De Steenwijker's gingen daarop de stads poorten nog meer versterken door ze met zand en stenen op te vullen. Een nadeel was echter, dat daardoor de schietgaten werden afgesloten. Omdat de poorten een stukje buiten de wal uitstaken, kon men door deze schietgaten de wallen goed beheersen. Daarom had Johan van den Kornput er ook het grootste bezwaar tegen om die poorten op te vullen. De vijand zou dan veel gemakkelijker bij de poort kunnen komen en deze kunnen ondermijnen. Ook het over de wallen klimmen werd eenvoudiger. Van den Kornput had het niet gemakkelijk. Hij werd herhaaldelijk tegengewerkt door allerlei mensen die dachten dat ze het beter wisten. De hop- lieden gingen ieder op hun eigen houtje met hun eigen soldaten verschansingen opwerpen op de uitstekende punten van van de wallen, de rondelen, zonder dat er van veel overleg sprake was. Toen men bezig was met zo'n versterking bij de Woldpoort, kwam het stadsbestuur klagen dat men de tuin van de staatssecretaris, Mr. Zigher ter Steghe aan het beschadigen was. Persoonlijke belangen speelden daarbij vaak een grotere rol dan de algemene belangen. Wel werden overal op de wallen de houten borstweringen verstevigd of vernieuwd, zodat de verdedigers zich daar achter konden verschuilen. Op zondag 30 okto- ber 1580 kwam men er achter dat Rennenberg de stad door middel van een bestorming wilde innemen. De bier brouw ketels uit de brouwerij in de Brouwerstraat werden naar de wal sleept en gevuld met water en kalk, opdat men de inhoud over de vijand kon uitgieten. Ook maakte men pekkransen, een snort fakkels, om die brandend op de vijand te kunnen gooien. Verder werden dorsvlegels met spijkers er voor klaargelegd, spiezen gemaakt en overal massa's stenen opgestapeld. Die konden dan door de vrouwen op de Spanjaarden worden gegooid. Alle Steenwijker's, mannen, vrouwen en zelfs kinderen en de soldaten stonden klaar op of bij de wal om de vijand te "verwelkomen". Maar ... hij kwam niet Op 10 november 1580 kwam er een zogenaamde troostbrief van de Prins van Oranje, waarin beloofd werd om de stad binnen tien dagen te ontzetten. Maar iedereen voelde wel aan dat dat niet zou gebeuren omdat er gewoon niet genoeg soldaten wa- ren. Wel werd er een legertje vanuit Zwartsluis naar Sint Jansklooster gestuurd, maar de Spanjaarden vielen het klooster al snel aan en het Staatse Leger moest met een groot aantal doden en gewonden vluchten. De Spaanse troepen hadden bij deze gevechten nogal wat buskruit veroverd en dat nu werd op de achttiende november ge- bruikt om de Gasthuispoort te beschie- ten. In de stad verwachtte men weer een aanval. Daarom werd in allerijl alles weer voor de verdediging in gereedheid ge- bracht. Plotseling bleek echter dat er op verschillende plaatsen in de stad brand was uitgebroken. De Spanjaarden gebruikten namelijk gloeiende kogels. Deze methode was al eerder toegepast door de Poolse koning Stefan Bathory (1575-1586) bij het beleg van Danzig. Om beter te kunnen schieten had men eerst de torens en de boven muren van de Gasthuispoort kapot ge- schoten. Veel huizen waren toen nog met riet gedekt en bovendien lagen, ondanks dat dat verboden was vanwege het brand- gevaar, veel zolders vol stro, turf en andere brandbare stoffen. De vlammen, aangewakkerd door een stevige oostenwind, legden in een mum van tijd ongeveer zeventig huizen in de as. Tevergeefs probeerde men met allerlei middelen het vuur te doven. Ook bleef men op de wal present om een eventuele aanval of te slaan. Door de grote hitte waren velen echter gedwongen hun post te verlaten en ... als Rennenberg op dat moment een aanval zou hebben uitgevoerd, had hij ongetwij- feld de stad veroverd. Rennenberg had echter andere plannen: hij dacht dat de stad wel zou zijn afgebrand en dat de bele- gerden bereid zouden zijn zich over te geven. Daarom stuurde hij tegen de avond twee trompetters om opnieuw de overgave te eisen. Maar hopman Frans Plaet, die aan de poort de wacht had, stuurde hen onverrichter zake terug: geen overgave! De volgende dag (19 november 1580) begon het opnieuw. Weer werd de stad bestookt met gloeiende kogels. Vooral de bij de Woldpoort gelegen, door een paard aangedreven rosmolen, die water uit de Aa omhoog bracht om het peil in de grachten te kunnen handhaven, daar ze anders droog kwamen te staan, had het zwaar te verduren. Maar nu waren de Steenwijker's beter voorbereid. In elke straat en in elk gebouw werd wacht gehouden. Als er ergens een gloeiende kogel insloeg, was men er zeer snel bij om met emmers water een beginnende brand te blussen. De kogel werd dan met een ijzeren tang vastgepakt en op straat gegooid. Bovendien had men nu zoveel mogelijk de brandbare materialen in de kelders gestopt. Toch was er nog heel veel voedsel en brandstof verloren gegaan. Het zou voor de Steenwijker's nog heel moeilijk worden. Onrust in de stad De grote brand, ontstaan door de gloeiende kogels, had toch wel veel onrust in de stad veroorzaakt. Velen hadden de moed op een goede afloop reeds verloren. Het is dan ook wel te begrijpen dat men er steeds meer op aandrong om zich over te geven. Hopman Plaet stelde voor om alle bevelhebbers, hoge officieren en de voornaamste burgers bijeen te roepen om de netelige situatie te bespreken. Johan van den Kornput echter, was daar fel op tegen. Tenslotte kwam de groep toch bijeen en besloot men de stad niet over te geven, zolang er geen gebrek aan voedsel was. Toch vertrouwde Van den Kornput de zaak niet en daarom gaf hij zijn soldaten de opdracht om extra goed op te letters. De volgende morgen had zich op de Marks een groot aantal ontevreden burgers en een paar soldaten verzameld, die de overgave van de stad eisten. Weer was het Johan van den Kornput die, samen met Johan de Beerenbroeck, de menigte toesprak en gedaan kreeg dat zij weer naar huis of naar hun le- ger onderdeel teruggingen. Van den Kornput sprak als volgt: "Pakt u naar huis, gij schelmen! Wat staat gij hier te kakelen om bij onze brave soldaten door uwe leugens den nood te verminderen! Zij verstaan hunne taken zelve wel, en hebben uwe rand in het minst niet nodig, pakt u terstond weg. Als Steenwijk door U overge- geven wordt, gaat de lont in het buskruit door mij". Een dikke slager bleef echter staan en zei: "Wat zal er tenslotte gebeuren als wij niets meer te eten hebben?" Van den Korn- put antwoordde: "Dat duurt nog lang en als het eenmaal zover is, dan zullen wij jou en mensen van jouw snort het eerst op- eten!" Het waren vooral de burgers, gesteund door het stadsbestuur, die de soldaten tot dit oproer aanzetten. Toch schreef Van den Kornput een brief aan de Staten-Generaal, waarin hij meedeelde dat er zeker nog voor drie maanden voedsel in de stad was en bij een strenge rantsoenering wellicht nog wel langer. Desondanks drong hij er op aan dat er pogingen in het werk gesteld zouden worden om de stad te bevrijden. De Prins van Oranje en de Staten-Generaal vergaderden hierover in Delft. Men wilde wel helpers, maar er was geen krijgsvolk genoeg om de strijd aan te binden. Bovendien was er geen geld genoeg om nieuwe huursoldaten aan te trekkers. Enkele gewesten, waaronder Gelre en Overijssel, wilden niet bijdragen in de kosten van de landsverdediging. Zij kozen liever voor hun eigen belangen en ook sommige leden van de Krijgsraad vonden het jam- mer om zoveel geld te besteden aan zo'n kleine stad. Toch was Steenwijk uitermate belangrijk. Het beheerste de toegangs- poort tot Friesland en Drenthe en daarmee ook tot het gehele Noorden. Bovendien had Rennenberg, als hij Steenwijk in zijn bezit had, de controle over heel Noord-west- Overijssel en daarmee toegang tot de Zuiderzee, hetgeen weer een bedreiging kon zijn voor het westen van het land. Na veel wikken en wegen werd uiteindelijk toch besloten om een poging tot ontzet te wagen. Ook Rennenberg had het nog steeds op de stad gemunt. Hij vertrok echter eerst naar Groningen om te proberen geld vrij te krijgen voor de slag om Steenwijk. Intussen ging de strijd voort. Regelmatig werden er vanuit de stad uitvallen gedaan met de bedoeling om de vijand zoveel mogelijk schade toe te brengen. Van een krijgsgevangene hoorde men dat Rennenberg niet uit Groningen was teruggekeerd met de mededeling om binnen acht dagen een maand soldij te betalen of anders het be- leg op te breken. Het beloofde geld kwam echter niet, zodat de Spaanse soldaten steeds ontevredener werden. Rennenberg wist hen echter met allerlei beloften te kalmeren. Inmiddels was het weer veel slechter geworden. De eerste weken van het beleg, dus einde oktober 1580, was het weer goed, maar in het laatst van november kwamen er storm en regen. Toen ook nog de vorst inviel, die van half december tot bijna aan het einde van het beleg aanhield, was het harde levers in een tentenkamp dikwijls aanleiding tot de nodige ontevredenheid en verzet in het Spaanse kamp. Het einde nadert De Landsregering kwam haar belofte na en begon met een leger uit te rusten om Steenwijk te bevrijden. John Norris, een Engelse legeraanvoerder, kreeg het bevel over de aanvankelijk nog geringe troep soldaten. In de avond van 15 december 1580 kwam hij via Zwartsluis aan in Giethoorn, waar de Spanjaarden spoedig werden verdreven. Giethoorn zelf werd voor het grootste gedeelte verwoest. Kort daarop vertrok Norris met 1800 soldaten en een aantal ruiters naar Meppel. Een bode bracht de berichten van de overwinning naar Steenwijk. Geen wonder dat men daar in Steenwijk erg blij om was. Vier dappere man- nen, Harmen Hoedemaker, Cleys Passementmaker, Goechien Uiterwyck en Remmelt Rottgers, slopen op een nacht vanuit Steenwijk langs de Spaanse troepen naar Meppel om Norris in te lichten over de toestand in Steenwijk. Op de terugweg brachten zij 40 soldaten en nog 750 pond buskruit mee, wat natuurlijk een welkome aanvulling was voor de verdediging. Op 23 december 1580 werd Onna door de sol- daten van Norris aangevallen. Daar bevond zich een groot gedeelte van de ruiterij van Rennenberg. In de strijd werd het grootste deel van Onna vernield en de Spanjaarden vluchtten naar de Westwijk. De druk op Rennenberg en zijn soldaten werd nu steeds groter, maar Steenwijk was nog lang niet bevrijd. Daar de Steenwijker's meenden dat de bevrijding nu wel spoedig aanstaande was stormden zij met talrijke horden naar de zich buiten de stad be- vindende vijandelijke wachtposten. Daarbij werden de voorste verschansingen ingenomen, maar toen Spaanse ruiters nader- den moesten zij zich weer terugtrekken. Hopman Plaet, die zich roekeloos onder het vuur van de vijand waagde, werd daarbij dodelijk getroffen door een kogel. Zijn lichaam werd later door zijn soldaten naar de stad gedragen en begraven in de Onze Lieve Vrouwekerk. De gidsen die de 40 soldaten weer naar Meppel hadden gebracht, kregen 1600 gulden mee om de achter- stallige soldij in de stad uit te betalen. Opnieuw ontstond er een ernstig meningsverschil tussen de hoplieden en het stadsbe- stuur. De laatste had aan het geld de dubbele waarde toegekend door in de muntstukken het Steenwijker stadswapen (het anker) te slaan. Dat betekende dat de soldaten dus nog maar de helft van hun soldij kregen. Daar was men uiteraard zeer boos over, maar de hoplieden hadden ter wille van het algemeen belang genoegen genomen met deze maatregel. Maar toen ook de eerder genoemde 1600 gulden aan dat stempelrecht zou worden onderworpen, brak de ontevredenheid opnieuw uit. Johan van den Kornput schreef nogmaals een brief, waarin hij meedeelde dat men vanaf het begin er op had aangedrongen om nieuwe munten te slaan. Het stadsbestuur had dat echter steeds geweigerd. Het gevolg was dat er veel levensmiddelen verstopt werden en dat men zoveel mogelijk opgeklopt geld (dus zonder ankertje) wilde verkopen, zodat de prijzen enorm stegen. Juist de burgers en de soldaten hadden hier groot nadeel van: de rijke burgers merkten daar veel minder van. Inmiddels ging de strijd met allerlei schermutselingen gewoon door. Dan weer deden de Steenwijker's een uitval, dan weer beschoten de Span- jaarden de stad. In januari 1581 werd enkele keren een onderzoek gedaan naar de hoeveelheid voedsel die nog in de stad aanwezig was. Hoewel er heel veel verstopt was, bleek er toch nog wel voor twee weken eten te zijn. Bovendien waren er nog 350 koeien en paarden. Op 18 januari 1581 bond men opnieuw de strijd met de vijand aan. Norris trok nu met ruim 2000 soldaten naar Steenwijkerwold, waar hij de vijandelijke ruiterij wist uit te schakelen. De Steenwijker's snelden te hulp, maar Rennenberg zag kans de aanval of te slaan en eiste de volgende dag opnieuw de stad op. Dit zou dan de laatste keer zijn dat bij vrijwillige overgave genade getoond zou worden. Mocht het tot een bestorming komen, dan zou de de stad volledig worden geplunderd. Maar ook nu gaf Steenwijk niet toe. Op 4 februari 1581 werden in de stad drie patrijzen gevangen. Johan van den Kornput greep deze gebeurtenis aan door de zeggen dat dit een snort Gods- geschenk was en dat het beleg hoogstens nog drie weken zou duren. De bevrijding Johan van den Kornput had het goed gezien, want enkele dagen later zag men vanaf de toren van de Grote Kerk het leger van Norris achter de heu- vels van Steenwijkerwold opdagen. Zijn krijgsmacht was nu gegroeid tot 3500 soldaten en zes afdelin- gen ruiterij. Zij legerden zich aan de voet van de Hiddingerberg (=Woldberg) in een veld dat aan drie zijden was afgesloten door een aarden wal. Rennenberg begon meteen deze legerplaats te be-schieten en lukte de volgende morgen met een groot deel van zijn legermacht op om de vijand te verslaan. Toen de Steenwijker's dit merkten deden zij een uitval en zagen zij kans om het oostelijke kamp van Rennenberg te veroveren. Voortdurend probeerde Rennenberg de troepen van Norris te over- meesteren, maar steeds zonder resultaat. Wel werd in de nacht van 9 op 10 februari 1581 een groot deel van Rennenberg's ruiterij uitgeschakeld, maar tot een beslissende slag kwam het niet. Het duurde voor de Steenwijker's toch wel Lang, want er kwam nu wel degelijk gebrek aan voedsel. Op 20 februari 1581 kwamen er wel tweehonderd mensen op het raadhuis om voor hun gezin om brood te vragen. Er werden bodes uitgezonden om de slechte toestand aan Norris te melden en hem aan te manen nu eens op te schieten. De bodes kwamen terug met een groot aantal sol-daten die vierhonderd broden, honderdvijftig zoetemelkse kazen en een grote hoeveelheid buskruit bij zich hadden. Intussen was het weer omgesla-gen. De strenge vorst was verdwenen en een zachte regen deed de sneeuw en het ijs smelten. De laag gelegen drassige landen aan de noordzijde van de stad waren daardoor voor de ruiterij onbegaanbaar geworden. Toen de Steenwijker's bovendien ook nog een dam in de Aa legden kwam een groot deel van dat land onder water te staan. Herhaalde malen kwam het tot schermutselingen, maar die hadden weinig resultaat. Wel werden er regelmatig buskruit en voedsel naar de stad gebracht. De soldaten van Rennenberg kregen steeds minder zin om te vechten en het kostte Rennen-berg dan ook grote moeite om nieuwe aanvallen te laten uit- voeren. Tenslotte zag ook hij het nutteloze van de zaak in en nam hij het besluit om het beleg op te breken. In alle stilte lies hij het geschut, paarden en manschappen in de nacht van 23 februari 1581 verzamelen en vertrok. Bij het aanbreken van de volgende dag zagen zowel de Steenwijker's als de soldaten van Norris een volkomen verlaten Spaans legerkamp. Allen wat van waarde was werd door de Steenwijker's meegenomen. Wat er over bleef werd in brand gestoken. Een grote vreugde heerste er in de stad. Iedereen was blij dat men toch had standgehouden en dat de stad vrij bleef van een Spaanse bezetting. Toch maakte de bevrijding van Steenwijk weinig indruk op de Landsregering. Met heel veel moeite kon men een deel van de achterstallige soldij uitbetalen. Wel kreeg de stad een schadevergoeding van zo'n 7000 gulden, maar dat was bij Lange na niet genoeg om de zwaar getroffen vesting er weer bovenop te helpen. Als extra werd toegezegd dat men voor een aantal jaren vrijstelling van bepaalde belastingen kreeg. Bovendien werd de weekmarkt van Oldemarkt opgeheven, zodat de mensen uit de omgeving naar Steenwijk moesten komen om op de Steenwijker markt hun inkopen te doen. Dit zou er toe moeten bijdragen dat de Steenwijker bevolking er weer wat sneller bovenop kwam En Johan van den Kornput? Ongetwijfeld is het aan zijn op- treden te danken weest dat de stad voor de Prins van Oranje behouden kon blijven. Maar de Landsregering bond hem geen geschenk, zelfs geen onderscheiding aan voor zijn dappere optreden. Het kostte hem zelfs de grootste moeite om geld los te krijgen voor het uitbetalen van de soldij voor de soldaten niet zijn eigen vendel. Alle verzet toch vergeefs De blijdschap over het gelukkig goed doorstane beleg sloeg weldra om in bittere droefheid. Waren er in de stad tijdens het beleg al ruim 700 mensen gedood, er kwamen er nog vele honderden bij. Rondom de stad lagen immers de lichamen van de gedode mensen en dieren. Het gevolg was dat er een vreselijke pestepidemie uitbrak. Daardoor stierven er nog vele honder- den die met zoveel goed het beleg hadden overleefd. Al met al verloren ruim 2300 Steenwijkers het Leven van de totaal 2500 die de stad aanvankelijk telde... Door het beleg was Steenwijk uiteraard enorm beschadigd. Zo waren de torens van zowel de Woldpoort als de Gasthuispoort volledig weggeschoten. Ze werden niet meer opgebouwd, maar vervangen door een schuine kap. Johan van den Kornput hield zich nog geruime tijd, samen met de andere binnen Steenwijk verblijvende hoplieden, bezig met het aanbrengen van verbeteringen van de vesting, zoals het voltooien van de palissadering van de wallen, het kappen van bomen en het aanbren- gen van schanskorven, cilindervormige vlechtwerken, gemaakt van wilgentenen en die met aarde werden opgevuld. Het doel hiervan was om de er- tussen geplaatste kanonnen te beschermen. Zo schijnt hij ook de uitvinder te zijn geweest van de telegraaf, een ingenieus systeem, waarbij geheime berichten door middel van een bepaalde codering konden worden doorgeseind. Toch was alle verzet vergeefs geweest, want een jaar later, in de nacht van 16 op 17 november 1582 slopen onder aanvoering van de Spaanse overste Juan Baptista de Taxis de Spanjaarden toch de stad binnen en wisten zij zonder slag of stoot de stad in te nemen. De wachters bij de poorten hadden veel te diep in hun glaasjes gekeken en lagen stomdronken in hun wachthuisjes op de wallen. Zo was het voor de Spanjaarden dus vrij eenvoudig om, weliswaar geholpen door een boer uit de omgeving, de stad binnen te glippen. Deze boer, Jan Ovink uit Wapse, was op de hoogte van de ondiepe plaatsen in de gracht en daar maakte men tijdens de overrom- peling dankbaar gebruik van. De bevolking probeerde nog de stad uit te vluchten, maar de stadspoorten waren gesloten en de sleutels lagen in het stadhuis. Alle moeite was voor niets geweest. Veel inwoners waren gevlucht, de stad was vernield en geplunderd. Er heerste grote armoede onder de achtergeble- ven burgers. De Spanjaarden die de stad bezet hielden, trokken herhaalde malen in de omgeving op strooptocht uit. Zelfs maakte men de scheepvaart op de Zuiderzee onveilig. Steenwijk was daarmee een piratennest geworden. Het is clan ook geen wonder dat men er steeds bij de Landsregering op aandrong om de Spanjaarden uit de stad te verdrijven. Niet alleen de Spanjaarden misdroegen zich, ook de achtergebleven veertig of vijftig Steenwijker's lieten zich niet onbetuigd. Vooral de Frie- zen hadden veel van deze strooptochten te lijden. Dikwijls boden zij en hun stadhouder Willem Lodewijk van Nassau ( 1560- 1620) geld en materiaal om het leger van de kapitein-generaal Prins Maurits (1567-1625) te versterken, als dit Steenwijk wilde bevrijden. En dat gebeurde op 4 juli 1592. Tijdens dit beleg van 1592, waarbij Johan van den Kornput als militair advi- seur van de Friese stadhouder Willem Lodewijk optrad, werd onder andere gebruik gemaakt van de zogeheten Kornputstoren of "Kiek-in-de-pot". De toren bestond uit zeven verdiepingen van elk tien voeten hoog. Aan de onderkant waren de afmetin- gen 36 voeten in het vierkant, aan de bovenkant bedroegen deze 24 voeten. Deze stellage was een ontwerp van Johan van den Kornput, naar het voorbeeld zoals dat al door de Romeinen was toegepast bij de verovering van steden. De toren kon via zes rollen van anderhalve voet breed en met een doorsnede van zes voeten over zware houten goten worden voortbewogen door ongeveer honderd personen. Op 29 juni 1592 werd deze toren tot vlak voor de stad gerold. De bedoeling daarvan was, om van bovenaf te kunnen zien hoe de situatie in de stad was en hoe het daarbinnen gesteld was met de verdediging. Het bleek echter geen succes, want al vrij snel schoten de belegerde Spanjaarden de twee bovenste verdiepingen er af, zodat de toren verder onbruikbaar was. Johan van den Kornput (1542-1611) Johan van den Kornput werd geboren in april 1542 als zesde kind in een gezin van elf kinderen. Zijn ouders waren Johan van den Kornput (1492- 1569) en Anthonina Montens (1509-1578). Zijn ouders waren niet onbemiddeld: zijn vader, eveneens Johan geheten, was griffier en staatssecretaris van de stad Breda. Zij beschikten over zodanig veel geld dat zij hun kinderen konden laten studeren. Zo vertrok Johan in 1558 naar Leuven als stu- dent in de medicijnen. Over zijn verblijf in Leuven is weinig bekend, evenmin als over zijn vertrek naar Duisburg. Van 1562 tot 1567 verbleef hij in die stad, alwaar hij het gym- nasium bezocht en inwoonde bij de zo beroemd geworden cartograaf Gerard Mercator. Van hem kreeg hij lessen in de wis- kunde en in het kaart maken. Toen Johan later bij de belegering van Steenwijk in 1580 aanwezig was maakte hij zelf een kaart van Steenwijk. Omstreeks 1567 vertrok hij uit Duisburg en kwam hij via Keulen en Bazel uiteindelijk terecht in Straats- burg, waar hij les kreeg van de beroemde ge- leerde Johannes Sturm. Hij woonde zelfs intern bij de rector van de academie. Gedurende enkele jaren was hij daar praeceptor (mentor) van studenten. Dankzij zijn vele omzwervingen en vele studies be- schikte hij inmiddels over een grote algemene ontwikkeling. Zo schreef een bibliothecaris uit Straatsburg over hem: "Bij ons is Johan van den Kornput, een Nederlander, die klaarblijkelijk duidelijk met een goed verstand is begiftigd. Zeer ervaren in het Grieks, Latijn, Frans en Duits, als ook in vele andere disciplines, is hij ook een voortreffelijk wiskundige, een opmerkelijk dich- ter en een voortreffelijk musicus. Naast deze vaardigheden heeft hij een met geringe ervaring in het graveren, zodat hij in staat is landschappen, steden, vestingen en burchten heel precies in kaart te brengen en kunstig door tekenen of graveren weer te geven" Hoe lang Van den Kornput is Straatsburg is gebleven is niet bekend. Wel is bekend dat hij na 1570 koos voor een militaire loopbaan. Mogelijk heeft daarbij zijn geliefde studie van de ingenieurs wetenschap daarbij een rol gespeeld. In december 1573 was hij in Holland waar hij bij de Poldervaart tussen Delft en Overschie, een Spaanse aanval afsloeg. Hij was toen de commandant van een vendel dat betaald werd door het gewest Holland. In 1574 werden enkele van dergelijke ven- dels samengevoegd tot een kolonelschap of regiment. In 1578 verbleef hij in Vlaanderen, waar hij belast was met de verdedi- ging van de stad Aalst. Daarna vertrok hij naar het Noorden om daar als "krijgsbouwmeester" op te treden. Hij nam op weg daarheen tevens nog deel aan een aanslag op Den Bosch, die helaas mislukte. Op dat moment voerde hij weer een vendel aan. In 1579 trad hij als hopman in dienst van het regiment van de graaf van Rennenberg, die hem de opdracht gaf om Delfzijl, Appingedam, Wedde en Winsum te gaan versterken. Wegens gebrek aan geldelijke middelen kwam daar echter wei- nig van terecht. Hetzelfde gebeurde ook in Coevorden. Op bevel van Rennenberg moest hij daar beginners met de herbouw van het kasteel dat van moderne vestingwerken moest worden voorzien, maar verder dan het makers van een ontwerp en het leggen van een paar fundamenten kwam hij echter niet. Opvallend is wel dat Van den Kornput een zeer goede topografische kennis heeft. In zijn voorstellen tot het aanleggen van versterkingen spelen de natuurlijke gesteldheid en het klimaat een gro- te rol. Al tijdens zijn aanwezigheid in Coevorden was gebleken hoe standvastig Johan van den Kornput kon zijn. In Steenwijk zou hij dat tijdens het beleg van 1580-1581 ook duidelijk toners. Toen in Coevorden zijn soldaten begonnen te muiten en dreigden Johan en zijn collega bevelhebbers te doden, probeerde Van den Kornput eerst de muiters tot kalmte te manen, maar liet wel meteen de vijf belangrijkste muiters oppakken. Daarna liet hij als afschrikwekkend voorbeeld drie van hen in het openbaar ter dood brengen. Daarmee keerde de rust in Coevorden terug. Na het verraad van Rennenberg op 3 maart 1580 werd Coevorden voor de Staatsen nog belangrijker, aangezien het in de lijn der verwachtingen lag dat Parma zou opruk- ken naar Groningen en daar Rennenberg te hulp zou schieten. Daarom ook werden de werkzaamheden aan de vestingwerken in Coevorden snel hervat, maar doordat de noordelijke gewesten niet met extra geld over de brug wensten te komen, schoot het werk maar weinig op. Johan van den Kornput zat op dat moment bij Groningen en nam, daar deel aan het Staatse beleg van de stad. Toen men vernam dat er een Spaans leger in aantocht was, sloot Johan van den Kornput zich aan bij de troepen van Filips, de graaf van Hohenlohe (1550-1606). Hohenlohe zou de vijand tegemoet moeten trekkers. Johan van den Kornput bleef echter op bevel van zijn commandant achter in Coevorden om deze plaats bezet te houden. Op 17 juni 1580 kwam het bij Hardenberg tot een treffen, dat voor de troe- pen van Hohenlohe desastreus was. Hals over kop vluchtten zij terug naar Coevorden. Johan van den Kornput was op dat moment al vertrokken omdat hij er verder geen heil meer in zag om de maar amper versterkte stad te verdedigen. Ook moesten de Staatse troepen nu het beleg van Groningen opgeven. Johan van den Kornputs opvattingen komen sterk naar voren tijdens het beleg van Steenwijk in de winter van 1580-1581. Hij heeft die op- vattingen beschreven in de Memories die hij onder het pseudoniem Reinico Fresinga enkele jaren later in Keulen heeft uitgege- ven. In dit boek worden opvattingen en ideeën besproken die we ruim tien jaar later terugvinden bij de leger hervormingen van Willem Lodewijk en Maurits. Ook daaraan heeft Johan van den Kornput een bijdrage geleverd. We zien dat met name terug in de wijze waarop hij aanwijzingen gaf hoe bijvoorbeeld Wedde, Bourtange en Delfzijl het beste bevestigd konden wor- den. Het stratenpatroon in Delfzijl herinnert daar zelfs nog aan! Ook gedurende het beleg van Steenwijk in 1592 zien we Johan van den Kornput bij Steenwijk terug. Zijn laatste levensjaren bracht Johan van den Kornput door als garnizoenscom- mandant, eerst in Coevorden, later in Groningen. Een benoeming in Emden ging op de valreep niet door. In zijn laatste jaren is hij ook niet verschoond gebleven van de nodige problemen. Vooral met het Drentse bestuur is hij in de slag geweest inzake de financiële verplichtingen die het gewest tegenover zijn compagnie had, maar het volgens Johan met nakwam. In februari 1600 werd hij door Willem Lodewijk aangesteld als super-intendant van Coevorden. En in 1605 werd hij benoemd tot com- mandant van het Statenkasteel bij Groningen. Van den Kornputs einde kwam op 17 september 1611. Tot zijn dood is Van den Kornput hopman gebleven, getuige zijn lijfspreuk: "Tot den lesten athem te dienen willig ende bereft ". Hij ligt begraven in de Martinikerk te Groningen, vlak in de buurt van zijn grote rivaal Rennenberg. Naast de Scouting groep Steenwijk herinneren alleen nog de Kornputsingel en de kazerne aan de Meppelerweg die er nu ook niet meer is, nog aan deze dappere krijgsman. Sinds november 2003 staat er nu voor hem een standbeeld voor hem bij de Oosterpoort!. Johan van de Kornput De naam Johan van den Kornput is onlosmakelijk met Steenwijk verweven. Hij was bouwkundige van vestingen, kaarten maker en krijgsheer.