Historische voorwerpen
Molenstraat.
Op stadswal bij de Molenstraat stond een korenmolen (standaardmolen). In 18de
eeuw werd deze molen de Middelste molen genoemd. Omstreeks 1770 waren A.
Mursinge, Jan Mulder (die dus zijn naam eer aan deed) en Dirk Oosterink eigenaars
van de Ooster- en Middelste molens op de stadswal. In een oorkonde uit 1477 is
sprake van het huis en hof van Gheert Henricksèn. en diens vrouw Fye in de
Molenstraat,
Een historische bron is elk object dat rechtstreeks informatie geeft over het verleden en zelf dus ook uit het verleden komt. Voorwerpen maken
geschiedenis. Maar welke voorwerpen precies?.
Brief van de Keizer.
In de 14e eeuw is in en rond de vesting Steenwijk heel wat af gevochten.
Door de Geldersen, de Friezen, de Zwollenaren.
De Steenwijkers zelf waren ook niet mis. Steenwijk stond onder het toezicht van de
bisschop van Utrecht, die zelf weer aangestuurd werd door keizer Karel V.
Moedig.
Omdat een aanval van de Friezen moedig was afgeslagen, kreeg Steenwijk in 1523 van
de bis-schop van Utrecht het recht meer markten te organiseren.
De omringende dorpen zagen hun inkomsten verdwijnen en namen drastische
maatregelen. Steenwijk werd bijna totaal verwoest.
Het gezag over Steenwijk werd toegewezen aan de Stadhouder van Fries-land en
Overijssel.
Georg Schenck
De Stadhouder Georg Schenck van Toutenburg (1480-1540) besliste in overleg met
Karel V, dat Steenwijk door de inlijving bij Friesland het recht verloor op de Steenwijker
Kamp en de helft van inkomsten uit de handel.
Een soort belasting aan de Keizer en de Stadhouder.
Brief
In 1534 werd Steenwijk aan Overijssel overgedragen. Dat had gevolgen voor de stad. Oude schulden moesten betaald worden. De Keizer gaf Steenwijk
daarom de Kamp en andere privileges weer terug. Dat staat in de akte uit 1534 van Karel V.
Deze belangrijke akte is zorgvuldig bewaard gebleven en kan nog steeds bekeken worden.
Een verkorte weergave uit de akte:
'Karel, keizer enz. geeft, daar de stad door hare hereniging met Overijssel wordt verplicht tot betaling van hare oude schulden aan dit landschap, aan
Steenwijk, tot onderhoud harer vestingwerken, terug de inkomsten van de Zuidermeenthe en van de landerijen, de stadsweren en het Loo, welke
inkomsten in 1523 waren bestemd ten behoeve van de keizer en tot onderhoud van het blokhuis binnen de stad, behoudende de keizer voor zich en
zijne nakomelingen de eveneens in 1523 van de stadsinkomsten afgescheiden halve waag en de turfmanden en bovendien jaarlijks twintig wagens turf
ten behoeve van onze officier van Steenwijk.
Besluit van Willem van Oranje.
Tijdens de 80-jarige oorlog (1568-1648) was een gebied het ene moment in
handen van Willem van Oranje, het andere moment was Spanje weer aan de
macht.
Dat gebeurde
ook in de kop van Overijssel.
Voor Steenwijk en Oldemarkt had dat in 1581 grote gevolgen.
Weekmarkt in Oldemarkt.
Met schepen, wagens, karren en kruiwagens werd de handelswaar aangevoerd.
Boter, groenten, fruit, vis, eieren, van alles was er te koop. Met Oldemarkt ging
het rond 1580 meer dan goed.
Tachtigjarige oorlog.
De oorlog betekende het begin van het einde. Ook al speelde het begin van de
oorlog zich vooral in Holland en Zeeland af, de gevolgen voor de kop van
Overijssel waren goed merkbaar. De handel stagneerde door
gevechtshandelingen op de Zuiderzee.
Rennenberg in Steenwijk.
In de winter van 1581 werd Steenwijk belegerd door Rennenberg, die in dienst
was van de Spanjaarden. De belegering duurde door het moedige optreden van
Van der Kornput en zijn leger maar even, maar de gevolgen waren rampzalig. Honderden soldaten sneuvelden, honderden burgers stierven door het
uitbreken van de pest.
Beloning.
Toen Willem van Oranje kennis nam van de tragische gevolgen voor het dappere Steenwijk nam hij een besluit. De markt van Oldemarkt werd op zijn gezag
verplaatst naar Steenwijk. Dat zou de Steenwijkers er weer bovenop helpen.
In Oldemarkt zal men niet blij met dit besluit geweest zijn. Een jaar later werd Steenwijk opnieuw door de Spanjaarden belegerd. Zou Oldemarkt hierbij een
handje geholpen hebben?.
Burgerboek.
Een burger was iemand die de eed op het stadsrecht had afgelegd.
Dit betekende dat hij werd ingeschreven in het Burgerboek en mocht delen in
de voorrechten die zijn stad in de Middeleeuwen door stadsrechten had
verkregen. Deze voorrechten waren bijvoorbeeld vrijstelling van tolgelden,
toegang tot het lidmaatschap van een ambachtsgilde of berechting door de
stedelijke rechtbank of het vee laten weiden op de gemeenschappelijke
stadsweide (de Meenthe). Nieuwkomers. Een vreemdeling werd niet zomaar
burger. Je moest genoeg geld bezitten om je gezin te onderhouden en de
belastingen te betalen.
Je moest kunnen aantonen waar je eerder had gewoond, welk beroep je
uitoefende en welke godsdienst je had. Borg werd je goedgekeurd door de
Magistraat, dan moest je borggeld betalen zodat je niet snel voor bijstand zou
komen. En je moest de eed van trouw aan de stad afleggen. Je verloor je
burgerschap en je borg als je langer dan een jaar en een dag buiten de stad
gewoond had. Grootburgers en Kleinburgers. Iedereen die in Steenwijk werd
geboren, was automatisch grootburger. Zij hadden meer rechten. Bijvoorbeeld
om in het stadsbestuur te worden gekozen. Kleinburgers waren de
nieuwkomers. Soms werden zij toch grootburgers, bijvoorbeeld als de stad de
nieuwe bewoners hard nodig had.
Bodebus.
In 1813 werd de inhoud van de stadszilverkast verkocht.
De meeste voorwerpen werden toen omgesmolten.
Slechts de uit de uit 1630 stammende ‘Bodebus’, het
onderscheidingsteken van de stadsbode, bleef bewaard.
Burgemeesterstoel..
Deze fraai bewerkte burgemeesterszetel werd in 1919 vervaardigd in de meubelmakerij van de
gebroeders Monsieur aan de Jan Hendrik Tromp Meestersstraat in Steenwijk.
Oorspronkelijk werd deze stoel vergezeld van maar liefst veertien bijbehorende fauteuils: voor de
twee wethouders, de elf gemeenteraadsleden en de gemeente-secretaris.
Helaas zijn die hier niet meer aanwezig. Alle waren gemaakt van savoyaans (uit Zuidoost
Frankrijk) eiken-hout. De burgemeesters stoel is aan de bovenzijde voorzien van het stads-
wapen in de vorm van een prach-tig gebeeldhouwd opzetstuk met een afbeelding van Sint
Clemens met de bisschopsstaf en een bekroond schild met daarop het Steenwijker anker.
Dit is gemaakt door Hendrik Middelwijk, beeldhouwer en houtsnijder bij de meubelmakerij van
Monsieur.
De raadszetels maakten deel uit van het nieuwe interieur van Rams Woerthe, dat op 28 maart
1919 officieel als gemeentehuis in gebruik was genomen.
Tot aan de gemeentelijke herindeling van Noordwest-Overijssel in1973, waarbij Steenwijker-wold en Steenwijk werden
samengevoegd, bleef het meubilair in gebruik.
In de nieuwe gemeente Steenwijk paste het oude Steenwijker stadswapen niet meer.
De burgemeesterstoel en de andere stoelen werden vervangen en voorlopig opgeslagen op de stadswerf. Later zijn ze
op mysterieuze wijze verkocht en kwamen ze in bezit van een antiekhandelaar, die de 'gewone' stoelen weer
doorverkocht, maar de fraaie burgemeesterszetel zelf behield.
In 2003 kreeg de gemeente Steenwijkerland de mogelijkheid de stoel weer te verwerven.
Na een grondige restauratie is het nu weer een pronkstuk in het gebouw waar hij vele jaren werd gebruikt: In de
stijlkamer van Rams Woerthe.
Maar nu staat de stoel in het Stadsmuseum.
Gedicht van Dirk Ram.
Gedicht te vinden van de omroeper Dirk de Ram
over de volmacht Clarenberg, die zijn gelag en
boeten niet had betaald.
Hier onder een transscriptie er van.
'Dees boetten die hier onder staan
Moet gij niet om na huijs toe gaen
Zonder te zeggen goede nagt
En zelfs te hebben overdagt
Een burgemeester van de raad.
En mede lid der magistraad
Gaad zonder spreken van 't stadhuijs
Sluijp stanten na zijn eijgen huijs
Niet eens betaald zijn eijgen schuld
Ses stuijvers hebben wij geduld
Het spijt mijn van die goede man.
Dat hij niet meerder drinken kan.
Ik drink voor hem een glas of vier.
Een ander seeven nae de zwier.
Wij hebbent al daer opgezet.
De man is ziek hij moet nae bet.
Deeze aan Clarenberg geintineert.
Zijn vrouw gesproken en worde verveert.
Hij lag te bed zijn hooft deed zeer.
Zijn vrouw ging wegh en sprak niet meer.
Dit zeg en luijg ik als ik daer kwam.
Dat dit de waerheijt is Dirk de Ram'.
Keurboek van 1570.
Aan het einde van de zestiende eeuw was het
rechtsysteem in Steenwijk een rommeltje.
De burgers klaagden steen en been over willekeur van de
schepenen bij het rechtspreken en ook de bestuurders zelf
waren ontevreden.
Wetgeving en rechtspraak waren in die tijd veelal een
lokale zaak, waardoor de kwaliteit nogal eens te wensen
over liet.
Zo ook dus in Steenwijk. De ontevredenheid stamde
waarschijnlijk al van voor 1544.
In dat jaar begon Mr. Henricus Boeghel namelijk aan een
nieuw Stadsboek. Hij werkte er jaren aan, maar zou het nooit afronden. In 1557 werd hij,
waarschijnlijk op staande voet, ontslagen.
Daarna kwam het werk aan de Steenwijk-se regelgeving jaren lang stil te liggen.
Elders in de rubriek 'Schatten van het archief' kunt u meer in-formatie vinden over het Stadsboek
van Boeghel. (Gemeentelijk archief).
Nieuw wetboek.
In 1576 besloot het stadsbestuur dat het nu toch echt hoog tijd werd voor een
nieuw wetboek. Mr. Zigher ter Stege kreeg de opdracht om een nieuw keurboek op
te stellen. Ter Steghe was geboren in 1535 als zoon van Gheert ter Stege, de
burgemeester van Steenwijk.
In 1557 werd hij benoemd als stadssecretaris, als opvolger van Henricus Boeghel.
Dit ambt zou hij tot aan zijn dood in 1605 beoefenen. De tien jaar dat Steenwijk
onder Spaans bestuur viel (1582-1592) bracht Ter Steghe door in Hasselt, waar hij
hetzelfde werk deed.
Na Steenwijks ontzet kwam hij terug.
Ter Stege schreef een strafwetboek met 26 hoofdstukken. Het was de eerste keer
dat de verschillende verordeningen ('keuren') per hoofdstuk geordend werden.
Er werd per overtreding een keuze gegeven uit strafmaten al naar gelang de ernst
van de overtreding. Dit moest de willekeur bij het rechtspreken tegengaan.
Het keurboek van Ter Stege staat bekend als een voortreffelijk wetboek voor zijn
tijd, zie de afbeelding linksonder (klik op de afbeelding voor een groter formaat).
Het werd ingevoerd in 1579. Ter Steghe was ook begonnen aan een burgerlijk
wetboek, maar dat kon niet ingevoerd worden door de oorlog met Spanje.
In 1609 is het wetboek in herziene vorm toch nog ingevoerd.
Het keurboek van Ter Steghe bevindt zich in ons archief, maar er zijn ook
verschillende uitgaven en publicaties van en over het boek.
Monsterrollen.
Rond 1600 werd door Prins Maurits een hervorming doorgevoerd van het leger.
Hij liet zijn mannen ook in rustiger perioden oefenen zonder echt te vechten, zodat automatismen
ontstonden en de manschap-pen geen tijd hadden om op rooftocht te gaan.
Deze oefensessies werden door de bevolking met verbazing bekeken, maar men vond het ook
vermakelijk.
Uiteindelijk wierp al dat effening wel zijn vruchten af. In die tijd bestond het leger uit huurlingen.
Monsterrollen zijn lijsten met de namen van soldaten die dienst namen of aanmonsterden in dit
zogeheten Staatse Leger.
Naast deze soldaten zijn vaak ook een arts, geestelijke, schrijver, trompetter en tam-boer in de
administratie te vinden. Vaak kregen ze een contract voor een seizoen.
Een seizoen begon in het voorjaar en eindigde in het najaar. In de winter werd er over het algemeen
niet gevochten. De weersomstandigheden lieten dat vaak niet toe.
Ook in Steenwijk waren soldaten gelegerd.
De Steenwijkse monsterrollen beginnen in 1644 en lopen door tot 1686. Voor mensen die zich
bezighouden stamboomonderzoek kunnen de rollen interessant zijn, aangezien soms de plaats van
herkomst van de soldaat vermeld staat. Er komen bijvoorbeeld ook namen van soldaten uit Oost-
Europa in voor.
Omdat de monsterrollen voor één seizoen werden opgemaakt, komt het regelmatig voor dat de
naam van een militair meerdere malen wordt vermeld.
Ook voor de Monsterrollen geldt dat het aanbeveling verdient om verschillende schrijfwijzen te
proberen bij het onderzoek in deze bron.
Stadsboek 1544.
Een Stadsboek gaat over wetten, rechtspraak en regelgeving.
Iedere stad maakte haar eigen bepalingen, totdat landelijk geldend recht werd
ingevoerd. Stadssecretaris.
Aan dit Stadsboek is tussen 1544 en 1557 gewerkt door de Stadssecretaris mr.
Henricus Boeghel. In 1557 werd Boeghel (waarschijnlijk) op staande voet ontslagen
en opgevolgd door Mr. Zicher ter Steghe die pas in 1576 een geheel nieuw
Stadsboek ging schrijven.
Opnieuw begonnen.
Toen Henricus Boeghel met zijn klus begon, waren de oude Steenwijker stadsregels
volgens de Magistraat (het stadsbestuur) niet meer toereikend voor de moderne
16e eeuwse bevolking. Een andere lezing is dat het hele stadsarchief in 1523 bij een
inval van de Geldersen in vlammen is opgegaan. Hoe dan ook: Boeghel is in 1544
helemaal opnieuw begonnen te Tekeningen.
Boeghel had een handschrift, waar we nu nog steeds van kunnen genieten.
Prachtige, in gotische stijl getekende hoofden, voorzien van de mooiste
beginletters. Tussen die prachtige letters staan tekeningen. Zijn het spotprentjes?
Zelfportretten? Zat Boeghel zich te vervelen tijdens de vergaderingen? Of heeft zijn
opvolger Zicher ter Steghe huisgehouden in het Stadsboek?.
Stadsrechten..
Het oudste stuk in het gemeentearchief van Steenwijkerland is een charter van
meer dan 650 jaar oud dat Vollenhove stadsrecht geeft.
Het stadsrecht is in 1354 door de bisschop van Utrecht, Jan van Arkel, aan
Vollenhove gegund.
Stadsrecht. In de Middeleeuwen was het voor gebieden met veel handel en
nijverheid noodzakelijk een eigen rechtspraak te hebben. Dit was nodig omdat men
niet uit de voeten kon met de rechtspraak van het platteland.
Na de 80-jarige oorlog (1568-1648) kwam met de stichting van de Republiek der
Zeven Verenigde Nederlanden een einde aan de behoefte een apart lokaal
stadsrechtsysteem te hebben.
Drie steden.
Drie echte steden heeft de gemeente Steenwijkerland binnen haar grenzen.
De oudste is Steenwijk, Vollenhove de middelste, Blokzijl het nakomertje.
Blokzijl is wat betreft het verkrijgen van het stadsrecht een vreemde en unieke eend
in de bijt. In het rampjaar 1672 kende stadhouder Willem III Blokzijl als enige plaats
in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden het stadsrecht toe.
Blokzijl verdiende het.
De Blokzijligers hadden samen met de Friezen de bisschop van Münster, Bernhard
van Galen (alias Bommen Berend), en z'n troepen verjaagd.
Jammer genoeg waren de privileges van kor-te duur.
Steenwijk.
De stadsrechten van Steenwijk zijn helaas verbrand in 1523 toen bijna de gehele
stad door brand werd verwoest.
Stadsrechten document van
Vollenhove.
Heilige Sint Adelbertus
In de Grote Kerk staat een 74 cm hoog eikenhouten beeldje van de heilige Sint Adelbertus.
Ooit, in 1570, werd dit beeld door pastoor J. Roberink uit Steenwijk geschonken aan de eerste aartsbisschop van Utrecht,
Frederik Schenck van Toutenburg.
Dat gebeurde dus in de tijd dat nog de naweeën gevoeld werden van de Beeldenstorm.
Mogelijk heeft pastoor Roberink door deze schenking het beeldje voor vernieling willen behoeden. Het is voor onbepaalde tijd
in bruikleen afgestaan door het Rijksmuseum. Het Catharijne Convent in Utrecht.
De maker van het beeld is onbekend, maar wie was deze Adelbertus? Adelbertus was een uit Northumberland (Engeland)
afkomstige diaken. Sinds 1981 bevindt zich in het zuidkoor. Die samen met Willibrord, in 690 vanuit Ierland het Kanaal zou zijn
overgestoken om in onze streken te prediken en wonderen te verrichten. Hij zou een zeer nederig persoon zijn geweest.
Na zijn dood op 25 juni 740 werd hij door de dorpelingen van Egmond begraven en werd er boven zijn graf een kapelletje
gebouwd.
Na zijn dood gebeurden er vele wonderen, zodat er veel pelgrims naar zijn graf kwamen.
Nog altijd wordt het gebeente van Adelbertus, de schutspatroon van Egmond, vereerd in de kapel van het benedictijner
klooster in Egmond Binnen. Daar, onder het altaar, ligt sinds 1984 de zorgvuldig uit minuscule brok stukjes gereconstrueerde
schedel van Adelbertus.
Deze schedel, waarvan de exacte ouderdom is vastgesteld, werd toen op feestelijke wijze overgebracht van de
Adelbertusakker naar de abdij-kerk.
Adelbertus wordt in andere bronnen meestal afgebeeld als aartsdiaken met een geopend boek en een lelie in zijn hand.
Omdat hij van koninklijke afkomst zou zijn, ziet men soms aan zijn voeten een kroon en een scepter.
Steenwijker Almanak.
We zien hier drie verschillende uitvoeringen van de bekende Steenwijker Almanak. De almanak was één van de
oudste middelen om de mens een beetje houvast te geven in de dagelijkse gang van zaken en in de jaarlijkse
cyclus van gebeurtenissen in het leven op het platteland.
Het was een boekje met een kalender van dagen, weken en maanden, aan-gevuld met diverse gegevens zoals de
stand van zon en maan, de feest-, gedenk- en marktdagen, tijden van eb en vloed, soms ook weersvoorspellingen
en astrologische gegevens. Het woord 'almanak' werd voor het eerst in 1266 door Roger Bacon gebruikt in zijn
verhandeling Opus Maius. Het komt van het Arabische woord 'al manakh', waarmee het klimaat of de seizoenen
worden bedoeld. De eerste gedrukte almanakken, goedkoper dan de geschreven exemplaren en dus voor een
groter publiek bereikbaar, verschenen in 1460.
De eerste Nederlandse almanak was de schaapherderskalender die in 1494 werd uitgebracht.
De nog steeds uitgegeven Enkhuizer Almanak kwam voor het eerst in 1632 op de markt. In 1664 begon Obbe
Spanjaard met het uitgeven van de Nieuwe Cronijk, de Steenwijker almanak. Hoe dit boekje er precies heeft
uitgezien is niet bekend.
Mogelijk heeft er op de voorzijde al een afbeelding gestaan van de stad Steenwijk. Op de laatste ons bekende
Steenwijker Almanak uit 1938 staat dat het de 273ste jaargang is.
Het uiterlijk is in de loop der jaren wel enigszins gewijzigd, zowel wat kleur als wat formaat betreft. In 1768
spreekt men van de Steenwijcker Schrijf-Almanach van Obbe Spanjaard, boekdrukker, met een privilege voor
vijftien jaar. Het is een ingenaaid boekje van 13 bij 8 centimeter, met na elke halve maand één of twee blanco pagina's. Hierop konden dan allerlei
aantekeningen worden gemaakt. Het schutblad was bedrukt met een rechthoekige afbeelding van de stad Steenwijk, maar nog zonder molens aan bei-de
zijden; het omslag was onbedrukt. Het was een maandkalender met weersvoorspellingen, vakanties in Steenwijk en in de provincie Overijssel.
We lezen onder meer: De besloten tijd van de Jagt 31 Januari tot den 17 September gedurende welke tijd de honden ten plat-tenlande moeten gaan met
bungels. Even verder lezen we: Volle maen dingsdag den 2/3 ten 9 uren 51 min in de Leeuw / met donker weer. Hout en turf zal nog goede waar wesen / hij
is gelukkig die er nog wel van voorzien is.
En tenslotte:
De Vacantie van den Bouw zal nu Jaarlijks beginnen op den 23 July en eindigen den 12 Septem.
Beide incluis. Rond het jaar 1800 is er de Nieuwe Steenwijcker Schrijf-Calender / comptoir Almanach, eveneens uitgegeven door Obbe Spanjaard,
boekdrukker aan de Markt te Steenwijk. Deze heeft, met een afbeelding van de stad in een geschulpt kader, een formaat van 15,5 bij 10 centimeter. Deze
almanak kende na elke bedrukte pagina een blanco bladzijde voor aantekeningen. Vanaf 1801 bevatte de Almanak ook Chronyxken, een overzicht van
geschiedkundige feiten beginnend met het jaar 1791.
Verder vermelde hij onder meer de Order op het varen der Schepen en Schuiten van van Steenwijk en de Hoveniers-almanak. een overzicht voor het zaaien
en planten. Omstreeks 1850 drukte J. Spanjaard de 10 bij 9 centimeter grote Steenwijker Almanak, zo'n tien jaar later voortgezet door H. Spanjaard, beide
boekdrukkers te Steenwijk.
Het waren kleine vrijwel vierkante ingenaaide dunne boek-jes zonder tekst op de voorpagina.
Vanaf 1890 werd de voorpagina bedrukt met bijvoorbeeld de tekst: STEENWIJKER ALMANAK voor het jaar 1890. Ook werd het jaargangnummer op de
voorzijde vermeld evenals de naam van de drukker. Deze uitvoering bleef tot omstreeks 1920 te koop. In 1899 nam R.H. Bijkerk de boekdrukkerij en binderij
over van Spanjaard.
Hij ging in het vervolg de Steenwijker Almanakken drukken in een pand in de Weemstraat.
In de loop der jaren kwamen er steeds meer kleine verhaaltjes en vooral ook mopjes in voor. In de almanak van 1923 lezen we: Meester op school zegt
tegen de kinderen: "Schrijven jullie allemaal een spreekwoord op de lei". De kinderen schrijven nu het een na het ander een spreekwoord op, behalve de
kleine Wim die, goed kunnende tekenen, meesters portret zit na te tekenen in de hoek van de lei. De meester komt nu de verschillende spreekwoorden lezen,
komt ook bij Wim en zegt: "Wim, heb jij geen spreekwoord opgeschreven?". Wim antwoordt: "Ja mees-ter". Meester vraagt: "Waar staat het dan Wim?". Zegt
Wim, op het portret wijzend: "Hier, meester. Een ongeluk zit in een klein hoekje". Later werd het formaat van de Almanak wat groter en werden de omslagen
ook in kleur uitgebracht. De voorzijde werd bedrukt met een afbeelding van een open stadsgezicht zonder wallen en grachten.
De geschulpte kopergravure laat twee kerken zien met enkele wandelaars en een tweetal molens. De Steenwijker Almanak van 1923 had een formaat van
13,5 bij 10,5 centimeter. Ook bevatte de almanak steeds vaker reclameadvertenties, terwijl de weersvoorspellingen verdwenen. Verder treffen we een
overzicht aan van vreemde munten, vlaktematen, inhoudsmaten (bijvoorbeeld: 1 schepel = 10 liter), gewichten (bijvoorbeeld: 1 centenaar = 100 kilogram),
nationale kentekenplaten voor automobilisten, posttarieven en meer van dergelijke gegevens.
Wist u trouwens dat alle autokentekens in Overijssel met de letter E begonnen? Aan het begin van de twintigste eeuw verscheen er, naast de Steenwijker
Almanak, het jaar-boekje voor Steenwijk. uitgegeven door G. Hovens Gréve in de Onnastraat.
Na de Tweede Wereldoorlog nam dit jaarboekje de functie van de Steenwijker Almanak over. Het verschijnt tot op heden, zij het na de gemeentelijke
herindeling in 1973, onder de naam Kijk op Steenwijk.
Na het samengaan van de drie gemeenten in de 'Kop' van Overijssel is het onder de titel: Kijk op de Kop als gemeentegids voor Steenwijkerland voortgezet.
Kanon en kogels van Steenwijk
Bij binnenkomst in het Stadsmuseum wordt meteen de aandacht getrokken door enkele loodzware
kanonskogels die langs de linkerplint liggen uitgestald. De meeste hiervan zijn in het recente
verleden in de stadswallen aangetroffen; waar precies en op welke plaats is niet altijd bekend.
Wel is bekend dat ze van buitenaf op de stad zijn afgevuurd, hetzij Georges de Lalaing, beter bekend
als de graaf van Rennenberg, in 1581-1582. Of tijdens het beleg en de verovering van Steenwijk in
1592 door prins Maurits en de Friese stadhouder Willem Lodewijk. Deze kogels werden afgevuurd
door kanonnen waarvan er vele soorten bestonden.
Men onderscheide vier hoofdtypen: Het veldgeschut, het valkonet, de hele en de halve kartouw. De
laatste twee werden ook wel kanon genoemd.
De kanonskogels waren zware gietijzeren ballen in verschillende soorten en maten, waarvan er
alleen al gedurende het beleg van Steenwijk in 1592 ongeveer 29.000 zijn afgevuurd. De zwaarste in
het Stadsmuseum aanwezige kogels wegen maar liefst 17V2 kilogram! Bij een gevecht op korte
afstand vulde men de kanonlopen meestal met musketkogels of malen schroot. Zo nu en dan
maakte men de kogel gloeiend heet om het doel in brand te kunnen schieten. Zowel in 1581-1582
als in 1592 is dit ook bij de belegering van Steenwijk gebeurd.
Bij het laden van het kanon bracht men in zulke gevallen een graszode aan tussen de afvuurlading
en de gloeiende kogel om voortijdig afvuren te voor-komen. Bij een belegering werden de kanonnen
op opgeworpen verhogingen van aarde, 'katten' genaamd, geplaatst. Een kanon werd bediend door
twee konstabels of twee kanonniers die daarvoor een klein examen hadden afgelegd. Er was
namelijk 'buskruit' en het was daarom noodzakelijk om enige kennis te hebben van de scheikundige
samen-stelling er van. Uiteraard moest men vooral vaardig zijn in het richten, laden en vuren!.
De legaten van Van Swinderen en Tuttel.
Een rijke Steenwijker laat (een deel van) zijn geld na aan behoeftige stadsgenoten. Twee ervan herinneren we ons nog steeds
omdat naar allebei een straat vernoemd is.
Harmen van Swinderen en Hillebrand Tuttel. Van Swinderen Kanunnik Van Swinderen stierf waarschijnlijk in 1560.
Hij liet twee huizen na (bij de Kleine Kerk) en verschillende jaarlijkse rentes na. Aanvankelijk was het zijn doel financiële steun te
bieden aan zijn eigen verarmde familieleden, maar ook andere burgers mochten mee profiteren. In de huizen die hij naliet
mochten acht arme burgers gratis wonen en ze ontvingen een uitkering. Het moesten wel bejaarde, deugdzame geboren
Steenwijkers zijn, die dagelijks God zoude danken voor de welvaart die hen ten deel was gevallen.
Van Swinderen had de schepenen van de stad tot 'overste patronen' van zijn stichting gemaakt. Het legaat werd door hen niet
alleen gebruikt om de burgers in de huizen van
Van Swinderen te onderhouden, maar ook om de vroedvrouwen van de stad te betalen en het onderhoud van de in 1627 gestichte
school te financieren. Nog lange tijd mochten burgers zich bij de gemeente opgeven voor een deel van het geldbedrag.
Pas in 1979 waren er geen gegadigden meer en besloot de gemeenteraad ermee te stoppen.
De burgers van Steenwijk hebben zo meer dan vier eeuwen kunnen profiteren van de nalaten-schap van Van Swinderen.
Het Swindermannegien boven het poortje dat toegang gaf tot de inmiddels afgebroken huizen en de naar hem genoemde straat
herinneren nog aan hem. Tuttel De advocaat, diaken en latere stadssecretaris Hillebrand Tuttel liet in 1774 40.000 gulden na in
een 'eeuwigdurend legaat'.
Het was bedoeld voor 'oude bouwlieden, boeren en voerlieden', geboren grootburgers van Steenwijk. Zij kregen ieder een deel van de rente van het bedrag,
dat uitbetaald werd op de geboortedag van Tuttel (8 juli) en met de kerst. Tuttel wilde graag dat zijn broers Meinard en Arend het legaat
zouden beheren onder toezicht van het stadsbestuur. Het legaat bestaat nog steeds en wordt nu beheerd door de diaconie van de Protestantse
Gemeente Steenwijk.
De rekeningen en uitgaven over 1804 van het Tuttelfonds zijn gelukkig nog steeds in het archief aanwezig en te bekijken. Ze zijn te vinden zoals
ze oorspronkelijk werden bewaard: opgevouwen en voorzien van een strik, opgeborgen in een leeg sigarenkistje.
Lakstempel van Steenwijk
Zoals elke stad in Nederland kende ook Steenwijk stadszegels die in het verleden gebruikt werden
om oorkonden, contracten en akten vanwege het stadsbestuur te legitimeren. Een zegel werd
gemaakt door boven de akte druppelsgewijs wat vaste zegellak te laten smelten en daarin tijdens
de stolling het lakstempel te drukken.
Het zegel van Steenwijk diende onder andere ter bekrachtiging van door het stadsbestuur
opgestelde akten.
De oudst bekende zegels van Steenwijk dateren uit 1417 en 1425, beide met een doorsnede van 43
mmo.
Van veel oorkonden zijn de originelen verloren gegaan. Toch weet men soms van de inhoud, omdat
men gelukkig nog in het bezit is van het concept of een afschrift. Op die manier is ook de brief van
bisschop Johan van Diest, waarin in 1327 de stadsrechten van Steenwijk nog eens werden
bevestigd, bewaard gebleven. Vaak bevinden die concepten of afschriften zich in cartularia, waarin
de oorkonden van een kerk of klooster werden gekopieerd dat is ook het geval met het voor
Steenwijk zeer belangrijke 'Cartularium van het kapittel van de Sint Clemens-kerk', dat in 1501 werd
opgesteld door de kanunnik Herman ten Broecke. Steenwijk kende onder andere een grootzegel en
een kleinzegel.
We mogen ons gelukkig prijzen weer in het bezit te zijn van het originele lakstempel van het
kleinzegel.
Lang geleden verdween het hierbij afgebeelde lakstempel op minutieuze wijze uit het
gemeentehuis. Maar gelukkig bevindt het zich nu in het Stadsmuseum aan de Markt.
Het stempel is gemaakt van hout met een koperenring. Het lakzegel vertoont Sint Clemens als paus
van Rome met een schild en een anker. In doorsnede is het 35 mmo. We zien hier een banderolle,
waarop de tekst: 'S(igilum) OPPIDI STEENWIC', het zegel van de stad Steenwijk. Na de Bataafse
Revolutie in 1795 en bij de invoering in 1798 van de Staatsregeling, de voorloper van onze
grondwet, kwam het gebruik van het lakzegel nog uiterst zelden voor.
Meer informatie over dit onderwerp vindt u in: Gevers, A. J. Het wapen van Steenwijk, te vinden in:
Posterna, J. P. J. Tussen graaf en maire,
Bijdragen tot de geschiedenis van Steenwijk en omstreken voornamelijk in de 16 e en 17e eeuw,
Kampen, 1987, p. 70-8.
Sercke Boeck van de Grote Kerk in Steenwijk.
Vroeger werden rijke inwoners in de kerk begraven. In het fraaie 18e eeuwse Sercke Boeck van de Grote Kerk van
Steenwijk staan afbeeldingen van grafzerken van mensen die in die kerk begraven waren, met de namen die bij die
zerken hoorden.
De afbeeldingen bevatten vaak familiewapens of zgn. huismerken.
De scans hebben we al eerder online geplaatst. Nu is, met dank aan onze vrijwilliger
Auke Vlagsma, ook de inhoud voor iedereen leesbaar en doorzoekbaar.
Auke heeft het hele Sercke Boeck getranscribeerd.
Dat wil zeggen: hij heeft het oude handschrift omgezet naar een voor iedereen lees-
bare tekst.
Zowel de afbeeldingen als de teksten zijn hier te raadplegen:
http://www.archieven.nl/mi/1648/?mizig=205.
Oudste oorkonde van Steenwijk 13 maart 1141.
De oudste vermelding van Steenwijk komt voor in een akte van 13 maart 1141, waarbij de Utrechtse
bisschop Hartbert de kerk van Steenwijk aan de Benedictijner abdij te Ruinen schonk
De oudste vermelding van Steenwijk komt voor in een akte van 13 maart 1141, waarbij de Utrechtse
bisschop Hartbert de kerk van Steenwijk aan de Benedictijner abdij te Ruinen schonk
Tollijsten der stad Steenwijk 1796
Voor de toegang naar de stad met vracht moest vroeger worden betaald. Hiervan zijn enge bewaard
gebleven.
Afscheidsbrief van een Joodsmeisje 1939.
Dit ontroerende gedicht is in 1939 geschreven door een joods meisje bij haar afscheid van Fredeshiem. Een groep van 39 uit
Duitsland afkomstige joodse kinderen tussen de ca. 6 en 18 jaar verbleven tussen maart en juli 1939 in het Doopsgezinde
broederschapshuis.
Dankzij de heer Hoekema uit Haarlem weten we dat het gedicht waarschijnlijk is geschreven door Ursula Pintus.
De ouders van de kinderen waren of al overleden of in Duitsland achtergebleven. De kinderen maakten deel uit van de stroom
joodse vluchtelingen die, nadat Hitler in 1933 aan de macht was gekomen, Duitsland ontvluchtten.
In tijden van cholera.
Het voorkomen en bestrijden van epidemieën, zoals de Mexicaanse griep, is al eeuwen een overheidstaak.
In de 19e eeuw had de overheid bijvoorbeeld haar handen vol aan het bestrijden van besmettelijke ziektes als
pokken, tyfus en tuberculose, die zich razendsnel konden verspreiden in de steeds dichter bevolkt rakende steden.
Tot de jaren dertig van de negentiende eeuw was Nederland gevrijwaard gebleven van de cholera, een zeer
besmettelijke darmziekte. Men besefte dat het slechts een kwestie van tijd zou zijn voor ook Nederland ten prooi
zou vallen aan de cholera, die ook wel 'Aziatische braakloop' genoemd werd. In 1831 besloot het kabinet daarom als
voorzorgsmaatregel alle gemeenten een informatieboekje over cholera te sturen en
richtlijnen op te stellen, zodat men zou weten wat te doen als de cholera ook Nederland zou
bereiken.
In het archief van Kuinre bevinden zich nog enkele van deze boekjes, zie onderstaande
afbeelding. In de boekjes staan tips die wij nog steeds zouden onderschrijven: was je
handen, lucht de ziekenkamers, trek schone kleding aan en doe aan lichaamsbeweging.
Andere adviezen zijn nu niet meer zo serieus te nemen: bezoek geen zieken zonder ontbeten
te hebben,ontbijt eventueel met sterke drank en verander vooral niet van gewoontes.
Herinneringspenning geslagen 12 april 1945.
Herinneringspenning geslagen 12 april 1945Ter gelegenheid van de Bevrijding werd in mei 1945 een 250-tal
penningen geslagen, waarvan de meeste zinken penningen door de Canadese militairen als herinnering
werden meegenomen naar Canada.
© Copyright 2024 | Albert
Historische
voorwerpen
Molenstraat.
Op stadswal bij de Molenstraat stond een
korenmolen (standaardmolen). In 18de eeuw werd
deze molen de Middelste molen genoemd.
Omstreeks 1770 waren A. Mursinge, Jan Mulder
(die dus zijn naam eer aan deed) en Dirk Oosterink
eigenaars van de Ooster- en Middelste molens op
de stadswal. In een oorkonde uit 1477 is sprake
van het huis en hof van Gheert Henricksèn. en
diens vrouw Fye in de Molenstraat,
Een historische bron is elk object dat rechtstreeks
informatie geeft over het verleden en zelf dus ook uit
het verleden komt. Voorwerpen maken geschiedenis.
Maar welke voorwerpen precies?.
Brief van de Keizer.
In de 14e eeuw is in en rond de vesting Steenwijk
heel wat af gevochten.
Door de Geldersen, de Friezen, de Zwollenaren.
De Steenwijkers zelf waren ook niet mis.
Steenwijk stond onder het toezicht van de
bisschop van Utrecht, die zelf weer aangestuurd
werd door keizer Karel V.
Moedig.
Omdat een aanval van de Friezen moedig was
afgeslagen, kreeg Steenwijk in 1523 van de bis-
schop van Utrecht het recht meer markten te
organiseren.
De omringende dorpen zagen hun inkomsten
verdwijnen en namen drastische maatregelen.
Steenwijk werd bijna totaal verwoest.
Het gezag over Steenwijk werd toegewezen aan
de Stadhouder van Fries-land en Overijssel.
Georg Schenck
De Stadhouder Georg Schenck van Toutenburg
(1480-1540) besliste in overleg met Karel V, dat
Steenwijk door de inlijving bij Friesland het recht
verloor op de Steenwijker Kamp en de helft van
inkomsten uit de handel.
Een soort belasting aan de Keizer en de
Stadhouder.
Brief
In 1534 werd Steenwijk aan Overijssel
overgedragen. Dat had gevolgen voor de stad.
Oude schulden moesten betaald worden. De
Keizer gaf Steenwijk daarom de Kamp en andere
privileges weer terug. Dat staat in de akte uit 1534
van Karel V.
Deze belangrijke akte is zorgvuldig bewaard
gebleven en kan nog steeds bekeken worden.
Een verkorte weergave uit de akte:
'Karel, keizer enz. geeft, daar de stad door hare
hereniging met Overijssel wordt verplicht tot
betaling van hare oude schulden aan dit
landschap, aan Steenwijk, tot onderhoud harer
vestingwerken, terug de inkomsten van de
Zuidermeenthe en van de landerijen, de
stadsweren en het Loo, welke inkomsten in 1523
waren bestemd ten behoeve van de keizer en tot
onderhoud van het blokhuis binnen de stad,
behoudende de keizer voor zich en zijne
nakomelingen de eveneens in 1523 van de
stadsinkomsten afgescheiden halve waag en de
turfmanden en bovendien jaarlijks twintig wagens
turf ten behoeve van onze officier van Steenwijk.
Besluit van Willem van Oranje.
Tijdens de 80-jarige oorlog (1568-1648) was een
gebied het ene moment in handen van Willem van
Oranje, het andere moment was Spanje weer aan
de macht.
Dat gebeurde
ook in de kop van Overijssel.
Voor Steenwijk en Oldemarkt had dat in 1581
grote gevolgen.
Weekmarkt in Oldemarkt.
Met schepen, wagens, karren en kruiwagens werd
de handelswaar aangevoerd.
Boter, groenten, fruit, vis, eieren, van alles was er
te koop. Met Oldemarkt ging het rond 1580 meer
dan goed.
Tachtigjarige oorlog.
De oorlog betekende het begin van het einde. Ook
al speelde het begin van de oorlog zich vooral in
Holland en Zeeland af, de gevolgen voor de kop
van Overijssel waren goed merkbaar. De handel
stagneerde door gevechtshandelingen op de
Zuiderzee.
Rennenberg in Steenwijk.
In de winter van 1581 werd Steenwijk belegerd
door Rennenberg, die in dienst was van de
Spanjaarden. De belegering duurde door het
moedige optreden van Van der Kornput en zijn
leger maar even, maar de gevolgen waren
rampzalig. Honderden soldaten sneuvelden,
honderden burgers stierven door het uitbreken
van de pest.
Beloning.
Toen Willem van Oranje kennis nam van de
tragische gevolgen voor het dappere Steenwijk
nam hij een besluit. De markt van Oldemarkt werd
op zijn gezag verplaatst naar Steenwijk. Dat zou
de Steenwijkers er weer bovenop helpen.
In Oldemarkt zal men niet blij met dit besluit
geweest zijn. Een jaar later werd Steenwijk
opnieuw door de Spanjaarden belegerd. Zou
Oldemarkt hierbij een handje geholpen hebben?.
Burgerboek.
Een burger was iemand die de eed op het stadsrecht
had afgelegd.
Dit betekende dat hij werd ingeschreven in het
Burgerboek en mocht delen in de voorrechten die zijn
stad in de Middeleeuwen door stadsrechten had
verkregen. Deze voorrechten waren bijvoorbeeld
vrijstelling van tolgelden, toegang tot het lidmaatschap
van een ambachtsgilde of berechting door de
stedelijke rechtbank of het vee laten weiden op de
gemeenschappelijke stadsweide (de Meenthe).
Nieuwkomers. Een vreemdeling werd niet zomaar
burger. Je moest genoeg geld bezitten om je gezin te
onderhouden en de belastingen te betalen.
Je moest kunnen aantonen waar je eerder had
gewoond, welk beroep je uitoefende en welke
godsdienst je had. Borg werd je goedgekeurd door de
Magistraat, dan moest je borggeld betalen zodat je niet
snel voor bijstand zou komen. En je moest de eed van
trouw aan de stad afleggen. Je verloor je burgerschap
en je borg als je langer dan een jaar en een dag buiten
de stad gewoond had. Grootburgers en Kleinburgers.
Iedereen die in Steenwijk werd geboren, was
automatisch grootburger. Zij hadden meer rechten.
Bijvoorbeeld om in het stadsbestuur te worden
gekozen. Kleinburgers waren de nieuwkomers. Soms
werden zij toch grootburgers, bijvoorbeeld als de stad
de nieuwe bewoners hard nodig had.
Bodebus.
In 1813 werd de inhoud van de stadszilverkast
verkocht.
De meeste voorwerpen werden toen
omgesmolten.
Slechts de uit de uit 1630 stammende ‘Bodebus’,
het onderscheidingsteken van de stadsbode, bleef
bewaard.
Burgemeesterstoel..
Deze fraai bewerkte burgemeesterszetel werd in 1919
vervaardigd in de meubelmakerij van de gebroeders
Monsieur aan de Jan Hendrik Tromp Meestersstraat in
Steenwijk.
Oorspronkelijk werd deze stoel vergezeld van maar
liefst veertien bijbehorende fauteuils: voor de twee
wethouders, de elf gemeenteraadsleden en de
gemeente-secretaris.
Helaas zijn die hier niet meer aanwezig. Alle waren
gemaakt van savoyaans (uit Zuidoost Frankrijk) eiken-
hout. De burgemeesters stoel is aan de bovenzijde
voorzien van het stads-wapen in de vorm van een
prach-tig gebeeldhouwd opzetstuk met een afbeelding
van Sint Clemens met de bisschopsstaf en een
bekroond schild met daarop het Steenwijker anker.
Dit is gemaakt door Hendrik Middelwijk, beeldhouwer
en houtsnijder bij de meubelmakerij van Monsieur.
De raadszetels maakten deel uit van het nieuwe
interieur van Rams Woerthe, dat op 28 maart 1919
officieel als gemeentehuis in gebruik was genomen.
Tot aan de gemeentelijke herindeling van Noordwest-
Overijssel in1973, waarbij Steenwijker-wold en
Steenwijk werden samengevoegd, bleef het meubilair
in gebruik.
In de nieuwe gemeente Steenwijk paste het oude
Steenwijker stadswapen niet meer.
De burgemeesterstoel en de andere stoelen werden
vervangen en voorlopig opgeslagen op de stadswerf.
Later zijn ze op mysterieuze wijze verkocht en kwamen
ze in bezit van een antiekhandelaar, die de 'gewone'
stoelen weer doorverkocht, maar de fraaie
burgemeesterszetel zelf behield.
In 2003 kreeg de gemeente Steenwijkerland de
mogelijkheid de stoel weer te verwerven.
Na een grondige restauratie is het nu weer een
pronkstuk in het gebouw waar hij vele jaren werd
gebruikt: In de stijlkamer van Rams Woerthe.
Maar nu staat de stoel in het Stadsmuseum.
Gedicht van Dirk Ram.
Gedicht te vinden van de omroeper Dirk de Ram
over de volmacht Clarenberg, die zijn gelag en
boeten niet had betaald.
Hier onder een transscriptie er van.
'Dees boetten die hier onder staan
Moet gij niet om na huijs toe gaen
Zonder te zeggen goede nagt
En zelfs te hebben overdagt
Een burgemeester van de raad.
En mede lid der magistraad
Gaad zonder spreken van 't stadhuijs
Sluijp stanten na zijn eijgen huijs
Niet eens betaald zijn eijgen schuld
Ses stuijvers hebben wij geduld
Het spijt mijn van die goede man.
Dat hij niet meerder drinken kan.
Ik drink voor hem een glas of vier.
Een ander seeven nae de zwier.
Wij hebbent al daer opgezet.
De man is ziek hij moet nae bet.
Deeze aan Clarenberg geintineert.
Zijn vrouw gesproken en worde verveert.
Hij lag te bed zijn hooft deed zeer.
Zijn vrouw ging wegh en sprak niet meer.
Dit zeg en luijg ik als ik daer kwam.
Dat dit de waerheijt is Dirk de Ram'.
Keurboek van 1570.
Aan het einde van de zestiende eeuw was het
rechtsysteem in Steenwijk een rommeltje.
De burgers klaagden steen en been over willekeur van
de schepenen bij het rechtspreken en ook de
bestuurders zelf waren ontevreden.
Wetgeving en rechtspraak waren in die tijd veelal een
lokale zaak, waardoor de kwaliteit nogal eens te
wensen over liet.
Zo ook dus in Steenwijk. De ontevredenheid stamde
waarschijnlijk al van voor 1544.
In dat jaar begon Mr. Henricus Boeghel namelijk aan
een nieuw Stadsboek. Hij werkte er jaren aan, maar zou
het nooit afronden. In 1557 werd hij, waarschijnlijk op
staande voet, ontslagen.
Daarna kwam het werk aan de Steenwijk-se
regelgeving jaren lang stil te liggen.
Elders in de rubriek 'Schatten van het archief' kunt u
meer in-formatie vinden over het Stadsboek van
Boeghel. (Gemeentelijk archief).
Nieuw wetboek.
In 1576 besloot het stadsbestuur dat het nu toch
echt hoog tijd werd voor een nieuw wetboek. Mr.
Zigher ter Stege kreeg de opdracht om een nieuw
keurboek op te stellen. Ter Steghe was geboren in
1535 als zoon van Gheert ter Stege, de
burgemeester van Steenwijk.
In 1557 werd hij benoemd als stadssecretaris, als
opvolger van Henricus Boeghel.
Dit ambt zou hij tot aan zijn dood in 1605
beoefenen. De tien jaar dat Steenwijk onder
Spaans bestuur viel (1582-1592) bracht Ter
Steghe door in Hasselt, waar hij hetzelfde werk
deed.
Na Steenwijks ontzet kwam hij terug.
Ter Stege schreef een strafwetboek met 26
hoofdstukken. Het was de eerste keer dat de
verschillende verordeningen ('keuren') per
hoofdstuk geordend werden.
Er werd per overtreding een keuze gegeven uit
strafmaten al naar gelang de ernst van de
overtreding. Dit moest de willekeur bij het
rechtspreken tegengaan.
Het keurboek van Ter Stege staat bekend als een
voortreffelijk wetboek voor zijn tijd, zie de
afbeelding linksonder (klik op de afbeelding voor
een groter formaat). Het werd ingevoerd in 1579.
Ter Steghe was ook begonnen aan een burgerlijk
wetboek, maar dat kon niet ingevoerd worden
door de oorlog met Spanje.
In 1609 is het wetboek in herziene vorm toch nog
ingevoerd.
Het keurboek van Ter Steghe bevindt zich in ons
archief, maar er zijn ook verschillende uitgaven en
publicaties van en over het boek.
Monsterrollen.
Rond 1600 werd door Prins Maurits een hervorming
doorgevoerd van het leger.
Hij liet zijn mannen ook in rustiger perioden oefenen
zonder echt te vechten, zodat automatismen
ontstonden en de manschap-pen geen tijd hadden om
op rooftocht te gaan.
Deze oefensessies werden door de bevolking met
verbazing bekeken, maar men vond het ook
vermakelijk.
Uiteindelijk wierp al dat effening wel zijn vruchten af. In
die tijd bestond het leger uit huurlingen.
Monsterrollen zijn lijsten met de namen van soldaten
die dienst namen of aanmonsterden in dit zogeheten
Staatse Leger.
Naast deze soldaten zijn vaak ook een arts, geestelijke,
schrijver, trompetter en tam-boer in de administratie te
vinden. Vaak kregen ze een contract voor een seizoen.
Een seizoen begon in het voorjaar en eindigde in het
najaar. In de winter werd er over het algemeen niet
gevochten. De weersomstandigheden lieten dat vaak
niet toe.
Ook in Steenwijk waren soldaten gelegerd.
De Steenwijkse monsterrollen beginnen in 1644 en
lopen door tot 1686. Voor mensen die zich
bezighouden stamboomonderzoek kunnen de rollen
interessant zijn, aangezien soms de plaats van
herkomst van de soldaat vermeld staat. Er komen
bijvoorbeeld ook namen van soldaten uit Oost-Europa
in voor.
Omdat de monsterrollen voor één seizoen werden
opgemaakt, komt het regelmatig voor dat de naam van
een militair meerdere malen wordt vermeld.
Ook voor de Monsterrollen geldt dat het aanbeveling
verdient om verschillende schrijfwijzen te proberen bij
het onderzoek in deze bron.
Stadsboek 1544.
Een Stadsboek gaat over wetten, rechtspraak en
regelgeving.
Iedere stad maakte haar eigen bepalingen, totdat
landelijk geldend recht werd ingevoerd.
Stadssecretaris.
Aan dit Stadsboek is tussen 1544 en 1557
gewerkt door de Stadssecretaris mr. Henricus
Boeghel. In 1557 werd Boeghel (waarschijnlijk) op
staande voet ontslagen en opgevolgd door Mr.
Zicher ter Steghe die pas in 1576 een geheel
nieuw Stadsboek ging schrijven.
Opnieuw begonnen.
Toen Henricus Boeghel met zijn klus begon,
waren de oude Steenwijker stadsregels volgens
de Magistraat (het stadsbestuur) niet meer
toereikend voor de moderne 16e eeuwse
bevolking. Een andere lezing is dat het hele
stadsarchief in 1523 bij een inval van de
Geldersen in vlammen is opgegaan. Hoe dan ook:
Boeghel is in 1544 helemaal opnieuw begonnen te
Tekeningen.
Boeghel had een handschrift, waar we nu nog
steeds van kunnen genieten. Prachtige, in
gotische stijl getekende hoofden, voorzien van de
mooiste beginletters. Tussen die prachtige letters
staan tekeningen. Zijn het spotprentjes?
Zelfportretten? Zat Boeghel zich te vervelen
tijdens de vergaderingen? Of heeft zijn opvolger
Zicher ter Steghe huisgehouden in het
Stadsboek?.
Stadsrechten..
Het oudste stuk in het gemeentearchief van
Steenwijkerland is een charter van meer dan 650
jaar oud dat Vollenhove stadsrecht geeft.
Het stadsrecht is in 1354 door de bisschop van
Utrecht, Jan van Arkel, aan Vollenhove gegund.
Stadsrecht. In de Middeleeuwen was het voor
gebieden met veel handel en nijverheid
noodzakelijk een eigen rechtspraak te hebben. Dit
was nodig omdat men niet uit de voeten kon met
de rechtspraak van het platteland.
Na de 80-jarige oorlog (1568-1648) kwam met de
stichting van de Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden een einde aan de behoefte een apart
lokaal stadsrechtsysteem te hebben.
Drie steden.
Drie echte steden heeft de gemeente
Steenwijkerland binnen haar grenzen.
De oudste is Steenwijk, Vollenhove de middelste,
Blokzijl het nakomertje.
Blokzijl is wat betreft het verkrijgen van het
stadsrecht een vreemde en unieke eend in de bijt.
In het rampjaar 1672 kende stadhouder Willem III
Blokzijl als enige plaats in de Republiek der Zeven
Verenigde Nederlanden het stadsrecht toe.
Blokzijl verdiende het.
De Blokzijligers hadden samen met de Friezen de
bisschop van Münster, Bernhard van Galen (alias
Bommen Berend), en z'n troepen verjaagd.
Jammer genoeg waren de privileges van kor-te
duur.
Steenwijk.
De stadsrechten van Steenwijk zijn helaas
verbrand in 1523 toen bijna de gehele stad door
brand werd verwoest.
Stadsrechten document van
Vollenhove.
Heilige Sint Adelbertus
In de Grote Kerk staat een 74 cm hoog eikenhouten
beeldje van de heilige Sint Adelbertus.
Ooit, in 1570, werd dit beeld door pastoor J. Roberink
uit Steenwijk geschonken aan de eerste aartsbisschop
van Utrecht, Frederik Schenck van Toutenburg.
Dat gebeurde dus in de tijd dat nog de naweeën
gevoeld werden van de Beeldenstorm.
Mogelijk heeft pastoor Roberink door deze schenking
het beeldje voor vernieling willen behoeden. Het is voor
onbepaalde tijd in bruikleen afgestaan door het
Rijksmuseum. Het Catharijne Convent in Utrecht.
De maker van het beeld is onbekend, maar wie was
deze Adelbertus? Adelbertus was een uit
Northumberland (Engeland) afkomstige diaken. Sinds
1981 bevindt zich in het zuidkoor. Die samen met
Willibrord, in 690 vanuit Ierland het Kanaal zou zijn
overgestoken om in onze streken te prediken en
wonderen te verrichten. Hij zou een zeer nederig
persoon zijn geweest.
Na zijn dood op 25 juni 740 werd hij door de
dorpelingen van Egmond begraven en werd er boven
zijn graf een kapelletje gebouwd.
Na zijn dood gebeurden er vele wonderen, zodat er veel
pelgrims naar zijn graf kwamen.
Nog altijd wordt het gebeente van Adelbertus, de
schutspatroon van Egmond, vereerd in de kapel van
het benedictijner klooster in Egmond Binnen. Daar,
onder het altaar, ligt sinds 1984 de zorgvuldig uit
minuscule brok stukjes gereconstrueerde schedel van
Adelbertus.
Deze schedel, waarvan de exacte ouderdom is
vastgesteld, werd toen op feestelijke wijze
overgebracht van de Adelbertusakker naar de abdij-
kerk.
Adelbertus wordt in andere bronnen meestal afgebeeld
als aartsdiaken met een geopend boek en een lelie in
zijn hand.
Omdat hij van koninklijke afkomst zou zijn, ziet men
soms aan zijn voeten een kroon en een scepter.
Steenwijker Almanak.
We zien hier drie
verschillende uitvoeringen van de bekende
Steenwijker Almanak. De almanak was één van de
oudste middelen om de mens een beetje houvast
te geven in de dagelijkse gang van zaken en in de
jaarlijkse cyclus van gebeurtenissen in het leven
op het platteland.
Het was een boekje met een kalender van dagen,
weken en maanden, aan-gevuld met diverse
gegevens zoals de stand van zon en maan, de
feest-, gedenk- en marktdagen, tijden van eb en
vloed, soms ook weersvoorspellingen en
astrologische gegevens. Het woord 'almanak'
werd voor het eerst in 1266 door Roger Bacon
gebruikt in zijn verhandeling Opus Maius. Het
komt van het Arabische woord 'al manakh',
waarmee het klimaat of de seizoenen worden
bedoeld. De eerste gedrukte almanakken,
goedkoper dan de geschreven exemplaren en dus
voor een groter publiek bereikbaar, verschenen in
1460.
De eerste Nederlandse almanak was de
schaapherderskalender die in 1494 werd
uitgebracht.
De nog steeds uitgegeven Enkhuizer Almanak
kwam voor het eerst in 1632 op de markt. In 1664
begon Obbe Spanjaard met het uitgeven van de
Nieuwe Cronijk, de Steenwijker almanak. Hoe dit
boekje er precies heeft uitgezien is niet bekend.
Mogelijk heeft er op de voorzijde al een afbeelding
gestaan van de stad Steenwijk. Op de laatste ons
bekende Steenwijker Almanak uit 1938 staat dat
het de 273ste jaargang is.
Het uiterlijk is in de loop der jaren wel enigszins
gewijzigd, zowel wat kleur als wat formaat betreft.
In 1768 spreekt men van de Steenwijcker Schrijf-
Almanach van Obbe Spanjaard, boekdrukker, met
een privilege voor vijftien jaar. Het is een
ingenaaid boekje van 13 bij 8 centimeter, met na
elke halve maand één of twee blanco pagina's.
Hierop konden dan allerlei aantekeningen worden
gemaakt. Het schutblad was bedrukt met een
rechthoekige afbeelding van de stad Steenwijk,
maar nog zonder molens aan bei-de zijden; het
omslag was onbedrukt. Het was een
maandkalender met weersvoorspellingen,
vakanties in Steenwijk en in de provincie
Overijssel.
We lezen onder meer: De besloten tijd van de Jagt
31 Januari tot den 17 September gedurende
welke tijd de honden ten plat-tenlande moeten
gaan met bungels. Even verder lezen we: Volle
maen dingsdag den 2/3 ten 9 uren 51 min in de
Leeuw / met donker weer. Hout en turf zal nog
goede waar wesen / hij is gelukkig die er nog wel
van voorzien is.
En tenslotte:
De Vacantie van den Bouw zal nu Jaarlijks
beginnen op den 23 July en eindigen den 12
Septem.
Beide incluis. Rond het jaar 1800 is er de Nieuwe
Steenwijcker Schrijf-Calender / comptoir
Almanach, eveneens uitgegeven door Obbe
Spanjaard, boekdrukker aan de Markt te
Steenwijk. Deze heeft, met een afbeelding van de
stad in een geschulpt kader, een formaat van 15,5
bij 10 centimeter. Deze almanak kende na elke
bedrukte pagina een blanco bladzijde voor
aantekeningen. Vanaf 1801 bevatte de Almanak
ook Chronyxken, een overzicht van
geschiedkundige feiten beginnend met het jaar
1791.
Verder vermelde hij onder meer de Order op het
varen der Schepen en Schuiten van van Steenwijk
en de Hoveniers-almanak. een overzicht voor het
zaaien en planten. Omstreeks 1850 drukte J.
Spanjaard de 10 bij 9 centimeter grote
Steenwijker Almanak, zo'n tien jaar later
voortgezet door H. Spanjaard, beide boekdrukkers
te Steenwijk.
Het waren kleine vrijwel vierkante ingenaaide
dunne boek-jes zonder tekst op de voorpagina.
Vanaf 1890 werd de voorpagina bedrukt met
bijvoorbeeld de tekst: STEENWIJKER ALMANAK
voor het jaar 1890. Ook werd het jaargangnummer
op de voorzijde vermeld evenals de naam van de
drukker. Deze uitvoering bleef tot omstreeks 1920
te koop. In 1899 nam R.H. Bijkerk de
boekdrukkerij en binderij over van Spanjaard.
Hij ging in het vervolg de Steenwijker Almanakken
drukken in een pand in de Weemstraat.
In de loop der jaren kwamen er steeds meer kleine
verhaaltjes en vooral ook mopjes in voor. In de
almanak van 1923 lezen we: Meester op school
zegt tegen de kinderen: "Schrijven jullie allemaal
een spreekwoord op de lei". De kinderen schrijven
nu het een na het ander een spreekwoord op,
behalve de kleine Wim die, goed kunnende
tekenen, meesters portret zit na te tekenen in de
hoek van de lei. De meester komt nu de
verschillende spreekwoorden lezen, komt ook bij
Wim en zegt: "Wim, heb jij geen spreekwoord
opgeschreven?". Wim antwoordt: "Ja mees-ter".
Meester vraagt: "Waar staat het dan Wim?". Zegt
Wim, op het portret wijzend: "Hier, meester. Een
ongeluk zit in een klein hoekje". Later werd het
formaat van de Almanak wat groter en werden de
omslagen ook in kleur uitgebracht. De voorzijde
werd bedrukt met een afbeelding van een open
stadsgezicht zonder wallen en grachten.
De geschulpte kopergravure laat twee kerken zien
met enkele wandelaars en een tweetal molens. De
Steenwijker Almanak van 1923 had een formaat
van 13,5 bij 10,5 centimeter. Ook bevatte de
almanak steeds vaker reclameadvertenties, terwijl
de weersvoorspellingen verdwenen. Verder treffen
we een overzicht aan van vreemde munten,
vlaktematen, inhoudsmaten (bijvoorbeeld: 1
schepel = 10 liter), gewichten (bijvoorbeeld: 1
centenaar = 100 kilogram), nationale
kentekenplaten voor automobilisten, posttarieven
en meer van dergelijke gegevens.
Wist u trouwens dat alle autokentekens in
Overijssel met de letter E begonnen? Aan het
begin van de twintigste eeuw verscheen er, naast
de Steenwijker Almanak, het jaar-boekje voor
Steenwijk. uitgegeven door G. Hovens Gréve in de
Onnastraat.
Na de Tweede Wereldoorlog nam dit jaarboekje
de functie van de Steenwijker Almanak over. Het
verschijnt tot op heden, zij het na de
gemeentelijke herindeling in 1973, onder de naam
Kijk op Steenwijk.
Na het samengaan van de drie gemeenten in de
'Kop' van Overijssel is het onder de titel: Kijk op de
Kop als gemeentegids voor Steenwijkerland
voortgezet.
Kanon en kogels van Steenwijk
Bij binnenkomst in het Stadsmuseum wordt meteen de
aandacht getrokken door enkele loodzware
kanonskogels die langs de linkerplint liggen uitgestald.
De meeste hiervan zijn in het recente verleden in de
stadswallen aangetroffen; waar precies en op welke
plaats is niet altijd bekend.
Wel is bekend dat ze van buitenaf op de stad zijn
afgevuurd, hetzij Georges de Lalaing, beter bekend als
de graaf van Rennenberg, in 1581-1582. Of tijdens het
beleg en de verovering van Steenwijk in 1592 door prins
Maurits en de Friese stadhouder Willem Lodewijk. Deze
kogels werden afgevuurd door kanonnen waarvan er
vele soorten bestonden.
Men onderscheide vier hoofdtypen: Het veldgeschut,
het valkonet, de hele en de halve kartouw. De laatste
twee werden ook wel kanon genoemd.
De kanonskogels waren zware gietijzeren ballen in
verschillende soorten en maten, waarvan er alleen al
gedurende het beleg van Steenwijk in 1592 ongeveer
29.000 zijn afgevuurd. De zwaarste in het
Stadsmuseum aanwezige kogels wegen maar liefst
17V2 kilogram! Bij een gevecht op korte afstand vulde
men de kanonlopen meestal met musketkogels of
malen schroot. Zo nu en dan maakte men de kogel
gloeiend heet om het doel in brand te kunnen schieten.
Zowel in 1581-1582 als in 1592 is dit ook bij de
belegering van Steenwijk gebeurd.
Bij het laden van het kanon bracht men in zulke
gevallen een graszode aan tussen de afvuurlading en
de gloeiende kogel om voortijdig afvuren te voor-
komen. Bij een belegering werden de kanonnen op
opgeworpen verhogingen van aarde, 'katten' genaamd,
geplaatst. Een kanon werd bediend door twee
konstabels of twee kanonniers die daarvoor een klein
examen hadden afgelegd. Er was namelijk 'buskruit' en
het was daarom noodzakelijk om enige kennis te
hebben van de scheikundige samen-stelling er van.
Uiteraard moest men vooral vaardig zijn in het richten,
laden en vuren!.
De legaten van Van Swinderen en Tuttel.
Een rijke Steenwijker laat
(een deel van) zijn geld na aan behoeftige
stadsgenoten. Twee ervan herinneren we ons nog
steeds omdat naar allebei een straat vernoemd is.
Harmen van Swinderen en Hillebrand Tuttel. Van
Swinderen Kanunnik Van Swinderen stierf
waarschijnlijk in 1560.
Hij liet twee huizen na (bij de Kleine Kerk) en
verschillende jaarlijkse rentes na. Aanvankelijk
was het zijn doel financiële steun te bieden aan
zijn eigen verarmde familieleden, maar ook
andere burgers mochten mee profiteren. In de
huizen die hij naliet mochten acht arme burgers
gratis wonen en ze ontvingen een uitkering. Het
moesten wel bejaarde, deugdzame geboren
Steenwijkers zijn, die dagelijks God zoude danken
voor de welvaart die hen ten deel was gevallen.
Van Swinderen had de schepenen van de stad tot
'overste patronen' van zijn stichting gemaakt. Het
legaat werd door hen niet alleen gebruikt om de
burgers in de huizen van
Van Swinderen te onderhouden, maar ook om de
vroedvrouwen van de stad te betalen en het
onderhoud van de in 1627 gestichte school te
financieren. Nog lange tijd mochten burgers zich
bij de gemeente opgeven voor een deel van het
geldbedrag.
Pas in 1979 waren er geen gegadigden meer en
besloot de gemeenteraad ermee te stoppen.
De burgers van Steenwijk hebben zo meer dan
vier eeuwen kunnen profiteren van de nalaten-
schap van Van Swinderen.
Het Swindermannegien boven het poortje dat
toegang gaf tot de inmiddels afgebroken huizen
en de naar hem genoemde straat herinneren nog
aan hem. Tuttel De advocaat, diaken en latere
stadssecretaris Hillebrand Tuttel liet in 1774
40.000 gulden na in een 'eeuwigdurend legaat'.
Het was bedoeld voor 'oude bouwlieden, boeren
en voerlieden', geboren grootburgers van
Steenwijk. Zij kregen ieder een deel van de rente
van het bedrag, dat uitbetaald werd op de
geboortedag van Tuttel (8 juli) en met de kerst.
Tuttel wilde graag dat zijn broers Meinard en
Arend het legaat
zouden beheren onder toezicht van het
stadsbestuur. Het legaat bestaat nog steeds en
wordt nu beheerd door de diaconie van de
Protestantse
Gemeente Steenwijk.
De rekeningen en uitgaven over 1804 van het
Tuttelfonds zijn gelukkig nog steeds in het archief
aanwezig en te bekijken. Ze zijn te vinden zoals
ze oorspronkelijk werden bewaard: opgevouwen
en voorzien van een strik, opgeborgen in een leeg
sigarenkistje.
Lakstempel van Steenwijk
Zoals elke stad in Nederland kende ook Steenwijk
stadszegels die in het verleden gebruikt werden
om oorkonden, contracten en akten vanwege het
stadsbestuur te legitimeren. Een zegel werd
gemaakt door boven de akte druppelsgewijs wat
vaste zegellak te laten smelten en daarin tijdens
de stolling het lakstempel te drukken.
Het zegel van Steenwijk diende onder andere ter
bekrachtiging van door het stadsbestuur
opgestelde akten.
De oudst bekende zegels van Steenwijk dateren
uit 1417 en 1425, beide met een doorsnede van
43 mmo.
Van veel oorkonden zijn de originelen verloren
gegaan. Toch weet men soms van de inhoud,
omdat men gelukkig nog in het bezit is van het
concept of een afschrift. Op die manier is ook de
brief van bisschop Johan van Diest, waarin in
1327 de stadsrechten van Steenwijk nog eens
werden bevestigd, bewaard gebleven. Vaak
bevinden die concepten of afschriften zich in
cartularia, waarin de oorkonden van een kerk of
klooster werden gekopieerd dat is ook het geval
met het voor Steenwijk zeer belangrijke
'Cartularium van het kapittel van de Sint Clemens-
kerk', dat in 1501 werd opgesteld door de
kanunnik Herman ten Broecke. Steenwijk kende
onder andere een grootzegel en een kleinzegel.
We mogen ons gelukkig prijzen weer in het bezit
te zijn van het originele lakstempel van het
kleinzegel.
Lang geleden verdween het hierbij afgebeelde
lakstempel op minutieuze wijze uit het
gemeentehuis. Maar gelukkig bevindt het zich nu
in het Stadsmuseum aan de Markt.
Het stempel is gemaakt van hout met een
koperenring. Het lakzegel vertoont Sint Clemens
als paus van Rome met een schild en een anker.
In doorsnede is het 35 mmo. We zien hier een
banderolle, waarop de tekst: 'S(igilum) OPPIDI
STEENWIC', het zegel van de stad Steenwijk. Na
de Bataafse Revolutie in 1795 en bij de invoering
in 1798 van de Staatsregeling, de voorloper van
onze grondwet, kwam het gebruik van het
lakzegel nog uiterst zelden voor.
Meer informatie over dit onderwerp vindt u in:
Gevers, A. J. Het wapen van Steenwijk, te vinden
in: Posterna, J. P. J. Tussen graaf en maire,
Bijdragen tot de geschiedenis van Steenwijk en
omstreken voornamelijk in de 16 e en 17e eeuw,
Kampen, 1987, p. 70-8.
Sercke Boeck van de Grote Kerk in
Steenwijk.
Vroeger werden
rijke inwoners in de kerk begraven. In het fraaie
18e eeuwse Sercke Boeck van de Grote Kerk van
Steenwijk staan afbeeldingen van grafzerken van
mensen die in die kerk begraven waren, met de
namen die bij die zerken hoorden.
De afbeeldingen bevatten vaak familiewapens of
zgn. huismerken.
De scans hebben we al eerder online geplaatst.
Nu is, met dank aan onze vrijwilliger
Auke Vlagsma, ook de inhoud voor iedereen
leesbaar en doorzoekbaar.
Auke heeft het hele Sercke Boeck
getranscribeerd.
Dat wil zeggen: hij heeft het oude handschrift
omgezet naar een voor iedereen lees-
bare tekst.
Zowel de afbeeldingen als de teksten zijn hier te
raadplegen:
http://www.archieven.nl/mi/1648/?mizig=205.
Oudste oorkonde van Steenwijk 13 maart 1141.
De oudste vermelding van Steenwijk komt voor in een
akte van 13 maart 1141, waarbij de Utrechtse bisschop
Hartbert de kerk van Steenwijk aan de Benedictijner
abdij te Ruinen schonk
De oudste vermelding van Steenwijk komt voor in een
akte van 13 maart 1141, waarbij de Utrechtse bisschop
Hartbert de kerk van Steenwijk aan de Benedictijner
abdij te Ruinen schonk
Tollijsten der stad Steenwijk 1796
Voor de toegang naar de stad met vracht moest
vroeger worden betaald. Hiervan zijn enge bewaard
gebleven.
Afscheidsbrief van een Joodsmeisje 1939.
Dit ontroerende gedicht is in 1939 geschreven door
een joods meisje bij haar afscheid van Fredeshiem.
Een groep van 39 uit Duitsland afkomstige joodse
kinderen tussen de ca. 6 en 18 jaar verbleven tussen
maart en juli 1939 in het Doopsgezinde
broederschapshuis.
Dankzij de heer Hoekema uit Haarlem weten we dat
het gedicht waarschijnlijk is geschreven door Ursula
Pintus.
De ouders van de kinderen waren of al overleden of in
Duitsland achtergebleven. De kinderen maakten deel
uit van de stroom joodse vluchtelingen die, nadat Hitler
in 1933 aan de macht was gekomen, Duitsland
ontvluchtten.
In tijden van cholera.
Het voorkomen en
bestrijden van epidemieën, zoals de Mexicaanse
griep, is al eeuwen een overheidstaak.
In de 19e eeuw had de overheid bijvoorbeeld haar
handen vol aan het bestrijden van besmettelijke
ziektes als pokken, tyfus en tuberculose, die zich
razendsnel konden verspreiden in de steeds
dichter bevolkt rakende steden.
Tot de jaren dertig van de negentiende eeuw was
Nederland gevrijwaard gebleven van de cholera,
een zeer besmettelijke darmziekte. Men besefte
dat het slechts een kwestie van tijd zou zijn voor
ook Nederland ten prooi zou vallen aan de
cholera, die ook wel 'Aziatische braakloop'
genoemd werd. In 1831 besloot het kabinet
daarom als voorzorgsmaatregel alle gemeenten
een informatieboekje over cholera te sturen en
richtlijnen op te stellen, zodat men zou weten wat
te doen als de cholera ook Nederland zou
bereiken.
In het archief van Kuinre bevinden zich nog enkele
van deze boekjes, zie onderstaande afbeelding. In
de boekjes staan tips die wij nog steeds zouden
onderschrijven: was je handen, lucht de
ziekenkamers, trek schone kleding aan en doe
aan lichaamsbeweging. Andere adviezen zijn nu
niet meer zo serieus te nemen: bezoek geen
zieken zonder ontbeten te hebben,ontbijt
eventueel met sterke drank en verander vooral
niet van gewoontes.
Herinneringspenning geslagen 12 april 1945.
Herinneringspenning geslagen 12 april 1945Ter
gelegenheid van de Bevrijding werd in mei 1945 een
250-tal penningen geslagen, waarvan de meeste zinken
penningen door de Canadese militairen als herinnering
werden meegenomen naar Canada.
© Copyright 2024 | Albert
