Pasman’s fabrieken

Begin januari 1938 deden er in Steenwijk hardnekkige geruchten de ronde over een op handen zijnde verandering bij één van Steenwijks grootste werkgevers: de N.V. Pasman’s Fabrieken aan de Eesveenseweg (nu Kornelis Kunsthars). Iedereen sprak erover, maar niemand wist eigenlijk precies wat er aan de hand was. Deze geruchtenstroom was voor de redactie van de Opregte Steenwijker Courant aanleiding om zich in verbinding te stellen met de het bedrijf en meldde op 4 januari dat de fabrieken van Pasman (de exportslachterij en de afdeling margarine, oliën en vetten) overgenomen waren door het toen al wereldconcern Unilever. Volgens de courant werd nog onderhandeld en de gevolgen voor de vestigingen in Steenwijk waren nog onbekend. Geruchten over op handen zijnde massaontslagen waren volgens de Opregte echter ongegrond. Dit laatste schreef ze echter tegen beter weten in. Dat geruchten ook juist kunnen zijn ondervonden de Pasmanmedewerkers nog geen twee weken later. Toen werd hun medege- deeld dat de margarinefabriek met onmiddellijke ingang gesloten werd en dat de exportslachterij op een later tijdstip dicht zou gaan. Alleen de conserven zou blijven functioneren. Alle betrokken personeelsleden werd ontslag aangezegd en voor gehuwden en kostwinners werden financiële regeling getroffen. Van de zijde van het gemeentebestuur is nog getracht te redden wat er te redden viel, maar het van oorsprong Steenwijker be- drijf werd opgeslokt door een machtig concern, dat zich op deze manier van een concurrent ontdeed en geen boodschap had aan de belangen van Steenwijk. Deze kreeg een zware slag te verwerken wat de werkgelegenheid betrof 

Garnizoensstad

In februari gonsde het alweer van de geruchten. Nu echter van geheel andere aard. Allerlei vermoedens werden geuit. Vermoedens die op 10 maart bewaarheid werden. Steenwijk zou een garnizoen binnen zijn grenzen krijgen. In de op die datum gehouden raadsvergadering werd gedeeltelijk opening van zaken gegeven. Als punt 6 stond op de agenda de aankoop en beschikbaarstelling van grond voor de bouw van een kazerne. Nadat eerst besloten was vergaderd, kwam het voor- stel van B&W aan de orde waarin zij de raad voorstelden: Onderhands aan te kopen een perceel grond, gelegen aan de Mep- pelerweg en eigendom van de heer Rijkmans. Voor de bouw van de kazerne gratis ter beschikking te stellen een perceel grond , gelegen aan de Meppelerweg en Dennenallée, groot 6.43.60 ha, met dien verstande, dat de terreinen weer in volle eigendom van de gemeente komen, indien ze niet meer worden gebruikt voor het doel waarvoor zij ter beschikking van het rijk zijn gesteld. In een toelichting deelden B&W mee, dat 5.65.40 ha al eigendom was van de gemeente en dat dit fl. 11.950 aan huur opbracht. Het stuk grond dat van wethouder Rijkmans gekocht moest worden, had deze nog maar net in zijn bezit, maar wilde dit perceel, omwille van het algemeen belang, wel voor dezelfde prijs verkopen als waar voor hij het had gekocht, zijnde fl. 1.500 en fl. 10 kosten. Uit de daarop volgende discussie kwam naar voren dat defensie ook over dit kleine stukje land dat evenwijdig aan de Meppelerweg lag wilde beschikken. Hierdoor zou een aaneengesloten geheel ontstaan. Het voorstel werd met algemenen stemmen aanvaard. Sommige fracties lieten het belang voor Steenwijk zwaarder wegen dan de partijprincipes, terwijl een andere partij over het bezwaar van de volgens haar te hoge prijs van het aan te kopen perceel heen stapte. Enkele raadsleden waren bezorgd voor de gevolgen indien het ooit tot een oorlog zou komen. De burgemeester antwoordde hierop dat als het zover mocht komen, de troepen niet meer in Steenwijk aanwezig zouden zijn, maar elders stellingen zouden betrekken 

Naderende Tweede Wereldoorlog

De naderende Tweede Wereldoorlog diende zich ook aan in Steenwijk Toen voor de Steenwijkers 1937 tot het verleden was gaan behoren en 1938 zich had aangediend, konden velen niet vermoeden dat dit het begin zou zijn van een paar tumultueuze maanden. In het eind van 1937 werden elders in den lande een tweetal beslissingen genomen die voor Steenwijk verstrekkende gevolgen zouden hebben. In het licht van de toenemende spanning in Europa werd in december ’37 door de Tweede Kamer een nieuwe dienstplichtwet aangenomen. Deze wet had ten doel de opgelopen achterstand bij de land- en zeemacht in te lopen en behelsde een verhoging van het aantal onder de wapenen te roepen dienstplichtigen. De lichtingstrekte zou omhoog gaan van 19.500 naar 32.000 man in 1938 en volgende jaren. Ook werd de eerste oefentijd verlengd van 5 ½ naar 11 maanden. Concreet hield deze wetswijziging in dat met ingang van 1939 het Nederlandse leger een forse uitbreiding van mankracht en paraatheid zou ondergaan. Deze uitbreiding bracht extra uitgaven met zich mee en werden begroot op 22 miljoen gulden. Hiervan werd fl. 12.300.000 gereserveerd voor de bouw van nieuwe kazernes ten behoeve van het dienstvak infanterie. In Steenwijk werd in die tijd over heel andere zaken gesproken 

Succes burgemeester

Na de stemming constateerde burgemeester Goeman Borgesius voldaan dat dit gewichtige besluit met algemene stemmen was aangenomen en hij meende dat hij de gemeente Steenwijk met de vestiging van een garnizoen van harte kon geluk wensen. “Bij de grote zorgen en tegenslagen, die men bij het besturen van een gemeente, mede door het toedoen van de ongunstige tijdsomstandigheden, ondervond, was dit een lichtpunt, waaruit men nieuwe kracht kon putten voor een eendrachtige samenwerking in het belang der gemeente,” aldus de toenmalige burgervader. Voor hemzelf was het een persoonlijk succes. Hij had vele reizen gemaakt naar Den Haag en elders en wist op die manier een garnizoen voor Steenwijk te verzekeren. Na het raadsbesluit stond vrijwel niets meer de komst van een bataljon van het 9e Regiment Infanterie in de weg. Dit bataljon was toentertijd in Assen gelegerd en bestond uit zo’n 500 manschappen met aan het hoofd een majoor en verder een beroepskader van 12 officieren en 40 á 50 onderofficieren. In april 1939, zo was de planning moest de kazerne klaar zijn en zou die worden betrokken 

Oefenterrein

Met het beschikbaar stellen van de grond voor de kazerne was Steenwijk er nog niet. Wat heb je aan een kazerne vol soldaten die nergens kunnen oefenen? Zo komen we bij een moeilijk punt voor Steenwijk. Het heeft B&W nogal wat moeite gekost om aan de voorwaarde van een oefenterrein te voldoen. Binnen de eigen gemeente was dit niet realiseerbaar en moesten de omliggen- de gemeenten uitkomst brengen. We laten de heeft Goeman Borgesius hierover zelf aan het woord: “Mijne gedachten gaan terug naar dien dag, toen tusschen de schaduwen van morgenpost als een zonnevlek lag de brief van den Commandant van het Veldleger, waarin Z.E. op de mogelijkheid van garnizoen te Steenwijk zinspeelde: een zwak schijnsel achter een berg hindernissen. Deze berg is overtrokken met behulp van meerdere toegewijde en behulpzame gidsen. Doch hoe hoog en hoe steil leek hij in den aanvang: maar staande op den Havelterberg en den Woldberg, leek hij reeds minder hoog en schepten wij moed. Want wij troffen daar aan onze beide ambtgenooten van Steenwijkerwold en Havelte, die met een ruime blik, over grenzen heen, eenen gehele streek omvatten en de heidevlakte aan onze voeten werd het land van belofte, waar deze, uit militair oogpunt, het ideaal van oefenterrein naderde.” Het stemde hem tot grote erkentelijkheid dat zijn ambtgenoten hun volle medewerking verleenden, waardoor de kansen van Steenwijk vergroot werden. “Het ligt in de lijn van dezen tijd om grondgebied van een ander met troepen en zonder strijd te annexeeren: doch Steenwijk streefde niet naar gezagsuitbreiding, maar via den legalen weg van aankoop, naar bezitsvermeer- dering. Maar daarvoor moet men kunnen beschikken over eene Heide-Maatschappij, die ons daarbij zeer waardevolle diensten heeft bewezen. Een wenk in deze richting van collega Stroink getuigde andermaal van een juist inzicht: het werk der Heide-Mij. En door haar met zoo groot tal van eigenaren gevoerde onderhandelingen hebben zich gekenmerkt door ijver, accuratesse en tact, waarvoor het mij eene behoefte is den heeren Kruitbosh en Wijnbergen hulde en dank te brengen. Wij ingewijden beseffen hoeveel en hoe moeizaame arbeid door U is verzet, sedert den dag, dat mijn collega Eggink met u de eerste en belangrijkste stelling heeft genomen: de eigendommen van den heer Linthorst Homan,” aldus de burgemeester 

Aankoopkosten

Met de aankoop van de gronden voor het oefenterrein was in eerste instantie een totaalbedrag gemoeid van fl. 100.000. In ruil hiervoor kwam de gemeente in het bezit van +/- 325 ha. Heide en +/- 25 ha. Bouwland. Deze circa 350 ha. heide lag tussen de weg door Kallenkote en de Ruiterweg in Havelte en sloot aan op het kazerneterrein. Steenwijk moest dus diep in de buidel tasten voor de verwerving van deze gronden. Hier stond echter wel een huuropbrengst tegenover. Met het Rijk werd een huurprijs overeengekomen van fl. 4.500 en dit gedurende veertig jaren. Het oefenterrein werd later nog uitgebreid. Begin 1940 werden nog meer percelen grond aangekocht en zelfs na de bezetting door de Duitsers werd hiermee nog doorgegaan 

Kazernebouw

Op 20 april 1938 vond in de voormalige synagoge te Zwolle de aanbesteding plaats van de bouw van de kazerne. Een kazerne die zou gaan bestaan uit een poortgebouw en drie daarachter gelegen huisvestingsgebouwen. De Genie had geraamd dat voor de bouw zelf de kosten FL. 435.000 zouden gaan bedragen. Met de bijbestekken verwarming, warm water- en elektriciteitsvoorziening en inrichting van de keuken zou het totaalbedrag op ruim een half miljoen gulden uitkomen. Er was door maar liefst 54 aannemers ingeschreven. De hoogste inschrijving bedroeg fl. 495.000 en de laagste fl. 434.390. De inschrijvingen kwamen uit alle delen van het land. De laagste inschrijver Gersman en Zoetemeyer uit Alphen aan de Rijn werd de bouw gegund. Het gehele karwei diende op 14 februari 1939 klaar te zijn. Al vrij snel werd er met de bouw begonnen. Eerst het omvangrijke grondwerk en daarna het metselen. Burgemeester Goeman Borgesius mocht de herinneringssteen in metselen. Het gemiddelde aantal ingezette werklieden bedroeg ongeveer 60. Bij aanname van dit personeel genoten Steenwijkers de voorkeur. En zo veranderde het landelijke karakter nabij de Dennenallee en werd in één jaar tijds de Johan van den Kornputkazerne gebouwd 

Eerder garnizoensstad

Voor Steenwijk verliep 1938 in economische zin dan toch nog relatief gunstig. Maar dit aspect werd volledig overvleugeld door datgene wat zich in dat jaar in Duitsland ontwikkelde; de oorlog diende zich voor Steenwijk nog nadrukkelijker dan eerder aan. Vijf dagen na het openbaar worden van de kazerneplannen annexeerde Nazi-Duitsland Oostenrijk (Goeman Borgesius zinspeelde hier in zijn toespraak op). Voor Frankrijk en Engeland het teken om hun bewapeningen drastisch uit te breiden. Ook Nederlandse autoriteiten werden nerveuzer. Dit had voor Steenwijk al snel grote gevolgen. Een deel van de lichting 1937 welke op 25 maart met groot verlof zou gaan, bleef ook na die datum onder de wapenen. Deze door de omstandigheden versneld ingevoerde(nood)maatregel veroorzaakte een acuut tekort aan kazerneruimte. Vandaar dan ook dat verschillende legercontingenten eerder dan gepland de hun aangewezen nieuwe legerplaatsen moesten betrekken. Steenwijk hoorde daar ook bij 

Tijdelijke kazerne

Probleem was hier natuurlijk de huisvesting, daar de kazerne bij lange na nog niet klaar was. De keuze viel op de leegstaande margarinefabriek van Pasman welke het Rijk van Unilever zou gaan huren. Een geluk bij een ongeluk. Ineens was er een koortsachtige bedrijvigheid aan de Eesveenseweg. Het fabrieksgebouw moest worden aangepast aan de kazernering. Van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat was het een breken en bouwen en waren kwartiermakers druk doende met het maken van kribben en het vullen van strozakken. Veel tijd was er niet, want reeds op dinsdag 29 maart zou het regiment naar Steenwijk verhuizen. Die dag was het al vroeg druk in de stad en overal hingen vlaggen als welkomstgroet. Het weer was druilerig. Om half negen rolde de trein uit Assen Steenwijk binnen en stopte bij de veelading. Hier stapten zo’n 300 manschappen uit, zijnde het 2e Bataljon van het 9e Regiment Infanterie. Verder werden paarden, mitrailleurs, kanonnen, wagens en verdere oorlogsuitrusting uitgeladen. Om ongeveer 10 uur marcheerden de manschappen, vooraf gegaan door stafmuziek, de stad in en via de Stationsstraat en Oosterstraat werd het marktplein bereikt. Aan belangstelling totaal geen gebrek. Rijen dik stonden ze de Steenwijkers om de soldaten te verwelkomen. Dit was allerhartelijkst. Op de Markt namen generaal Sillevis met staf en burgemeester Goeman Borgesius de inspectie af. Tegen wethouder Rijkmans heeft hij die dag menigmaal gezegd: “Dit is een moment dat je vast moest kunnen houden.” De volgende dagen nog sierden gele papieren met het opschrift ‘Welkom in Steenwijk’ de etalageruiten. Vooral de Steenwijker jeugd was in de ban van de militairen. De tijdelijke kazerne was voor hen een enorme trekpleister en de daar in groten getale aanwezige kinderen ontging vrijwel niets. Ook soldaatje spelen was ineens erg populair 

Economische oppepper

Voor de middenstand had de verheffing tot garnizoensstad meer bedrijvigheid tot gevolg. Zo moesten bijvoorbeeld elke dag 300 magen gevuld worden. De meeste leveranties werden na aanbesteding gegund aan Steenwijker winkeliers. Zo plukte iedere neringdoende wel een graantje mee. Bioscopen mochten zich ook in een grotere belangstelling verheugen en voerden gereduceerde tarieven in. Makelaars hadden het ineens druk. De officieren en onderofficieren en hun gezinnen hadden keuze genoeg. Er was een behoorlijke leegstand. Keurig werden de adspiranthuurders van het station gehaald en langs de leegstaande huizen gereden 

Burgerij

De burgerij op haar beurt deed ook veel om het de militairen zoveel mogelijk naar hun zin te maken. De fabriek was weinig sfeervol en er was vrijwel geen vertier. Aan de oproep om één of meerdere soldaten een avond uit te nodigen werd veel gehoor gegeven. Ook kwam vanuit de bevolking het initiatief om geld in te zamelen en dat aan te wenden voor de aanschaf van spullen voor recreatie. Deze actie resulteerde in de aankoop van muziekinstrumenten voor een op te richten muziekkorps. Op sportief gebied werden de krachten gemeten en er waren optredens in de tijdelijke kazerne. Deze optredens vielen goed in de smaak. Het kwam op zo’n avond voor dat het gebouw op de fundering stond te trillen als honderden het Friese volkslied uit volle borst zongen. Al deze activiteiten hadden tot gevolg dat de soldaten zich hier thuis gingen voelen. Eén hunner maakte dit compliment aan de Steenwijkers: “Laat Steenwijk economisch voordelen hebben bij de vestiging van het garnizoen, toch neemt niet het eigen belang maar de sympathie voor de soldaten de eerste plaats in de harten in.”’Maar dit alles liet niet onverlet dat er een oorlogsschaduw over Steenwijk was getrokken. De onvermijdelijke oorlog had zich nader aangediend aan Steenwijk. Hoofdtaak van het Steenwijker bataljon was het beveiligen van de Overijsselse oostgrens. In de begintijd werd elke maand aan de grens geoefend. Als de internationale situatie daartoe aanleiding gaf werd ook onverwachts naar de grens getrokken. Dit maakten de Steenwijker vrijdag 27 mei 1938 voor het eerst mee. ’s Morgens vroeg werden zij opgeschrikt door de mededeling dat het garnizoen nog dezelfde morgen naar de grens moest. De soldaten vertrokken om 9 uur per trein terwijl voor het vervoer van de oorlogsuitrusting particuliere vrachtwagens gevorderd werden. Eén en ander veroorzaakte onder de bevolking wel enige ongerustheid. Uiteindelijk verbleef het garnizoen na de algemene mobilisatie op 28 augustus 1939 permanent aan de grens. De sores aan de grens laten een feestelijke inwijding niet toe van de Johan van den Kornputkazerne en valt vrijwel ongebruikt in Duitse handen  Bronnen: Jaargangen 1937, 1938, 1939 en 1940 Opregte Steenwijker Courant. Bewerkte en eerder door mij gepubliceerde artikelen in de Opregte Steenwijker Courant van 19 en 26 juni en 3 juli 1985 onder het thema ‘De Oudheidkamer vertelt…’ Foto’s: ‘Eigen Erf’ 1938 en 1939 Auteur: Teun Smit 